Горваль

Вёска Горваль Краіна Беларусь Вобласць Гомельская Раён Рэчыцкі Сельсавет Глыбаўскі Каардынаты 52°34′10″ пн. ш. 30°11′27″ у. д.HGЯO Заснаваны XII ст. Першая згадка XV ст. Насельніцтва ▼84 чал. (2019) Нацыянальны склад беларусы Канфесійны склад праваслаўныя Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 2340 Паштовыя індэксы 247494 Аўтамабільны код 3 СААТА 3245824021 Рака Бярэзіна Аўтобусны прыпынак Горваль Аддзяленне паштовай сувязі перасоўнае-6 (г. Рэчыца) Горваль на карце Беларусі ±

Горваль на Вікісховішчы

Го́рваль^[1] (трансліт.: Horvaĺ) — вёска ў Рэчыцкім раёне Гомельскай вобласці. Уваходзіць у склад Глыбаўскага сельсавета. Старадаўняе мястэчка Рэчыччыны.

Размешчана на правым беразе Бярэзіны, за 30 км на паўночны захад ад Рэчыцы і чыгуначнай станцыі Рэчыца (лінія Гомель — Калінкавічы). Асфальтаваная дарога злучае вёску з шашой Р82 Акцябрскі — Парычы — Рэчыца.

Забудова складаецца з простай вуліцы з 3 завулкамі, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад (уздоўж ракі) і забудаванай драўлянымі сядзібамі.

Паводле слоўнікаў XVIII—XIX стст., горваль (наз. муж. роду) — бурбалка на вадзе^[2]. У канцы XVIII ст. слова ўжо пазначалася як старадаўняе.

Вынікі археалагічных даследаванняў паказваюць, што першыя паселішчы людзей на месцы вёскі існавалі ў першабытнаабшчынным часе, задоўга да ўтварэння Горвалі.

У цэнтры вёскі выяўлена стаянка, якая адносіцца да позняга перыяду каменнага веку — неаліту (4-е — 2 тысячагоддзі да н. э.).

У вёсцы маюцца 2 гарадзішчы. Больш раннім з іх з’яўляецца тое, якое абазначаюць як гарадзішча-2. Яно знаходзіцца на заходняй ускраіне вёскі. Першапачаткова гэта гарадзішча было заселена ў жалезным веку — у часы мілаградскай (VII — II стагоддзі да н. э.) і зарубінецкай (II ст. да н. э. — II ст. н. э.) культур^[3].

Гарадзішча-2 было паўторна заселена ў перыяд Высокага Сярэднявечча (X—XIII ст.). Паводле археалагічных звестак, умацаванае паселішча на гарадзішчы і побач з ім існавала ўжо ў XII—XIII ст. Верагодна, уваходзіла ў Рэчыцкую воласць Чарнігаўскага княства.

У 1239 г. Чарнігаўскае княства было спустошана татара-мангольскімі заваёўнікамі, яго землі трапілі пад уладу Арды.

За 0,3 км на ўсход ад вёскі існуе курганны могільнік X—XIII ст.

У сярэдзіне XIV ст. землі Чарнігаўскага княства былі далучаны да Вялікага Княства Літоўскага. У пісьмовых крыніцах Горваль упершыню згадваецца ў «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх», які складзены ў канцы XIV ст., верагодна, у Кіеве (захаваўся ў летапісах XV ст.):

А се Литовьскыи: […] Рша камен. Горволь. Свислочь. Лукомль. Логоско. […] (Ст-руск.)

— Археаграфічны спіс Навагародскага I-га летапісу малодшага зводу^[4].

«Літоўскімі» гэты дакумент называе гарады ВКЛ — беларускія, а таксама ўласна літоўскія са значнай колькасцю усходнеславянскага насельніцтва^[5]. У канцы XIV — пачатку XV ст. Горваль вылучаны ў якасці цэнтра асобнай воласці, якая ахоплівала абодва берагі Дняпра і Бярэзіны^[6].

Пры вялікім князе Вітаўце горвальскім маёнткам валодаў першы намеснік віленскі Войцех Манівід (удзельнік Грунвальдскай бітвы). Каля 1424 г. уладальнікам становіцца, відаць, яго сын — намеснік троцкі, затым віленскі Іван, а ў 1458 — адзін з унукаў: Войцех (намеснік навагародскі), альбо Ян^[7]. Па згасанні роду Манівідаў Горваль — дзяржаўнае ўладанне.

У 1500—1537 гг., у час знаходжання суседняй Гомельскай воласці ў складзе Маскоўскай дзяржавы, Горваль меў важнае абарончае значэнне на мяжы з апошняй. У 1503 у дамове паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Вялікім Княствам Маскоўскім паселішча называецца мястэчкам. Пад 1510 Горваль значыцца як цэнтр воласці на гасцінцы Бабруйск — Чарнігаў. Паводле дакументальных звестак, за гэтыя гады Горвальская воласць 5 разоў падверглася маскоўскім набегам, напрыклад, у 1525 «многія сёлы Мазырскія і воласці Стрэшынскую і Горвальскую зваявалі, статкі людзей парабавалі, людзей пакатавалі а іншых пасяклі а многіх у палон павялі»^[8]. Здараліся таксама напады крымска-татарскіх войск. Для абароны быў пабудаваны Горвальскі замак. Ён існаваў у XVI—XVIII стст., размяшчаўся на ўсходняй ускраіне паселішча, на правым беразе ракі. Ад яго захавалася горвальскае гарадзішча-1 (замчышча). Горвальскі маёнтак, які з’яўляўся дзяржаўнай уласнасцю, даваўся ў валоданне дзяржаўцам (вялікакняжацкім намеснікам). З 1528 дзяржаўцам горвальскім быў баярын Багдан Шалуха, з 1531 — князь Я. Ю. Гальшанскі-Дубровіцкі, потым уладальніцай маёнтку была вялікая княгіня Бона Сфорца. Падчас вайны паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Вялікім Княствам Маскоўскім 1534—1537 гадоў Горваль у 1535 зруйнавалі і спалілі маскоўскія захопнікі. У 1543 князь ковельскі Васіль Міхайлавіч Сангушка атрымаў у Боны Сфорцы маёнткі Горваль, Абольцы і Смаляны ў абмен на Ковель; з гэтага часу Горваль знаходзіўся ў валоданні Сангушкаў. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 мясцовасць увайшла ў Рэчыцкі павет Менскага ваяводства.

З 1 ліпеня 1569 года Горваль у выніку аб’яднання ВКЛ з Польскім Каралеўствам — у створанай Рэчы Паспалітай.

У час казацка-сялянскай вайны 1648—1651 гг. атрад войск ВКЛ пад камандаваннем стражніка вялікага літоўскага Рыгора Лукашавіча Мірскага ў 1648 г. пацярпеў паражэнне пад Горвалем на пераправе праз Бярэзіну ад казацкага палка Гетманшчыны, якім камандаваў палкоўнік Ф. Гаркуша. Напачатку вайны паміж Рэччу Паспалітай і Рускім царствам 1654—1667 гг. Горваль ў лістападзе 1654 спалілі войскі наказнога гетмана запарожскага І. Н. Залатарэнкі (знаходзіліся на службе ў маскоўскага цара). У 1661 Горваль згадваецца ў геаграфічным трактаце «Падарожжа ў Масковію» барона Аўгустына Майерберга і Гарацыя Вільгельма Кальвуччы, паслоў Рымскага імператара — хоць шлях пасольства не пралягаў праз Рэчыччыну, аўтары адзначылі Горваль як паселішча ля ўпадзення Бярэзіны ў Дняпро^[9]. З 1698 г. мясцовасць згадваецца як маёнтак Віленскага капітула (калегіі пры каталіцкім епіскапе).

У 1731 г. маёнтак Горваль налічваў 294 дымы. Пад 1784 г. у мястэчку згадваецца царква, маёнтак уключаў 13 вёсак і 5 слабод.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Горваль апынуўся ў складзе Расійскай Імперыі, у Рэчыцкім павеце Чарнігаўскай, з 1796 — Мінскай губерні.

Стаяў на шляху Віцебск — Магілёў — Кіеў^[10]. Пасля вайны паміж Францыяй і Расійскай Імперыяй 1812 г. згадваецца ў снежні 1813 сярод пунктаў, у якіх былі размешчаны расійскія войскі^[11]. Горвальскі маёнтак быў канфіскаваны ў ліку маёнткаў каталіцкай царквы, з 1835 г. знаходзіўся ў валоданні паноў Халадоўскіх. У мястэчку дзейнічала драўляная царква Прасвятой Тройцы (у ёй захоўваліся метрычныя кнігі з 1792), капітальна адрамантаваная ў 1851. Станам на 1858 у мястэчку было 126 двароў, на 1859 — 85^[12]. 3 1861 Горваль — цэнтр воласці. У 1864 тут адкрылася народнае вучылішча. У 1882 маёнтак набыў Г. Ф. Менгдэн, праз 6 гадоў — П. А. Зубаў. На 1882 г. у Горвалі каля 100 двароў, насельніцтва працавала на лесасплаве і ў гандлі — уніз па рацэ прадавалася збожжа і лесаматэрыялаў на 500 тыс. руб. серабром у год, меліся сельская школа і валасная бальніца, праз мястэчка праходзіў паштовы тракт Бабруйск — Рэчыца; у воласці 12 вясковых старостваў, 25 вёсак, 1087 жыхароў мужчынскага полу^[13]. У 1885 у склад Горвальскай воласці ўваходзіла 15 паселішчаў з 471 дваром; працавала паштовая кантора. Паводле вынікаў перапісу 1897 існавалі царква, 2 малітоўныя дамы, народнае вучылішча, прыстань, хлебазапасны магазін, 21 крама, гандлёвы рад, заезны двор, карчма. На стромкім беразе Бярэзіны размяшчалася сядзіба маёнтка, якую ад мястэчка аддзялялі парк і пладовы сад.

Падчас рэвалюцыі 1905—1907 гг. у Расійскай імперыі у снежні 1905 адбылося Горвальскае выступленне сялян.

З 25 сакавіка 1918 года Горваль — у абвешчанай Беларускай Народнай Рэспубліцы.

У ходзе Першай сусветнай вайны ў сакавіку — снежні 1918 г. мястэчка было акупавана германскімі войскамі. Згодна германа-украінскай дамове ад 2 студзеня 1918, Рэчыцкі павет пад канец сакавіка 1918 германскія ўлады перадалі Украінскай Народнай Рэспубліцы, ён быў уключаны ў Дрыгавіцкую зямлю УНР^[14] (з 29 красавіка — Украінская Дзяржава, альбо Гетманат, у якой падзел на землі быў адменены і вернуты падзел на губерні, Рэчыцкі павет быў уключаны ў Кіеўскую губерню, а 14 жніўня — у новаўтвораную Палескую акругу; 14 снежня адноўлена УНР). Супраць германскай акупацыі дзейнічаў Горвальскі партызанскі атрад, які быў адным з самых значных у Гомельскім Палессі. У жніўні 1918 ён першым з партызанскіх атрадаў гэтага краю пачаў наступленне ў бок Гомеля^[15]. 30 жніўня ў мястэчку пры рэквізіцыі хлеба і фуража былі забіты нямецкі афіцэр і 3 салдата^[16]. У пачатку верасня атрад разграміў нямецкі гарнізон^[17] і украінскую варту ў Горвалі.

1 студзеня 1919 года Горваль у складзе Горвальскай воласці Рэчыцкага павета Мінскай губерні ўвайшоў ва ўтвораную ССРБ.

Пры ўтварэнні 27 лютага 1919 г. Літоўска-Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, ва ўмовах савецка-польскай вайны і наступлення польскіх войск, усходнія беларускія землі, у тым ліку Рэчыцкі павет, не былі ўключаны ў ЛБССР, а перададзены ў РСФСР, дзе Рэчыцкі павет увайшоў ва ўтвораную 20 красавіка 1919 Гомельскую губерню.

У час савецка-польскай вайны 1919—1921 гг. частку Рэчыцкага павета, у т. л. Горваль, у 1920 займалі польскія войскі. 10 красавіка 1920 г. гэта частка Рэчыцкага павета была ўключана польскай Грамадзянскай управай усходніх зямель ва ўзноўлены ёю Мазырскі павет, які знаходзіўся ва ўтворанай польскімі ўладамі Брэсцкай акрузе.

8 снежня 1926 г. Рэчыцкі павет, у т. л. Горваль, вернуты Беларускай ССР (якая была адноўлена 31 ліпеня 1920, уваходзіла з 30 снежня 1922 да 26 снежня 1991 у СССР, з 19 верасня 1991 — Рэспубліка Беларусь). З 8 снежня 1926 Горваль — цэнтр утворанага Горвальскага раёна Рэчыцкай акругі і Горвальскага сельсавета; 9 чэрвеня 1927 у сувязі са скасаваннем Рэчыцкай акругі Горвальскі раён быў уключаны ў Гомельскую акругу. 4 жніўня 1927 Горвальскі раён скасаваны, Горваль — цэнтр сельсавета ў Рэчыцкім раёне Гомельскай акругі (26 ліпеня 1930 акругі былі скасаваны). Пры ўтварэнні абласцей 15 студзеня 1938 Горваль у складзе Рэчыцкага раёна быў уключаны ў Гомельскую вобласць. 27 верасня 1938 мястэчкі, як тып населеных пунктаў, былі скасаваны, і Горваль аднесены да вёсак. Працавалі пачатковая школа і школа-сямігодка, хата-чытальня, бальніца, аддзяленне спажывецкай кааперацыі, сельскагаспадарчае крэдытнае таварыства, паравы млын.

У II сусветную вайну ў ліпені 1943 г. вёска спалена нямецка-фашысцкімі захопнікамі, якія загубілі 93 яе жыхароў. 19 лістапада 1943 партызаны разграмілі каля вёскі нямецкую часць і ўтрымлівалі вёску да падыходу Чырвонай арміі (Горвальская аперацыя 1943 г.). Пасля вайны адноўлена.

З 2 красавіка 1959 года — у Глыбаўскім сельсавеце. Дзейнічалі клуб, бібліятэка, аддзяленне сувязі, аптэка, 2 крамы.

Працуе фельчарска-акушэрскі пункт.

• XIX стагоддзе: 1870 год — 186 Рэвізская душа|рэвізскіх муж. душ; 1882 год — каля 1000 Жыхары|жых.^[13]; 1892 год — 2146 жых.; 1897 год — 1589 жых.
• XX стагоддзе: 1908 год — 1673 жых.; 1940 год — 360 двароў, 1563 жых.; 1959 год — 759 жых.; 1993 год — 138 дв., 250 жых.^[6]; 1997 год — 130 дв., 240 жых.; 2004 год — 101 дв.
• XXI стагоддзе: 2004 год — 161 жых.^[18]

• Стаянка перыяду неаліту, 4 — 2 тыс. да н. э. — у цэнтры вёскі, каля могілак (з навакольнай мясцовасці не вылучаецца). Выявіў і абследаваў у 1977 г. У. П. Ксяндзоў. Культурны пласт на большай частцы разбураны ветравой эрозіяй. Знойдзены крамянёвыя скрабкі, наканечнікі стрэл, ножападобныя пласціны, адшчэпы, фрагменты гліняных вырабаў, упрыгожаных грабеньчата-ямачным арнаментам.

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 313В000696

• Гарадзішча-2 перыяду жалезнага веку і Сярэднявечча, 1-ае тыс. да н.э. — ІI ст. н.э. і XI—XIII ст., катэгорыя 3 (гісторыка-культурныя каштоўнасці рэгіянальнага значэння) — на заходнім ускрайку вёскі. Пляцоўка трохвугольная, пл. 600 м². З боку поля ўмацавана валам і ровам. Даследавала ў 1958 г. В. М. Мельнікоўская, у 1976 Г. В. Штыхаў. Культурны пласт 0,6 м. Знойдзены рэшткі ляпнога посуду, ганчарнай керамікі XI—XIII ст. (у верхняй частцы).

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 313В000697

• Курганны могільнік перыяду Сярэднявечча, X—XIII ст., катэгорыя 3 — за 300 м на ўсход ад вёскі, на правым беразе р. Бярэзіны. 30 насыпаў вышынёй 0,5 — 2 м, дыяметрам 9 — 12 м^[3].

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 313В000695

• Гарадзішча-1 перыяду Сярэднявечча і Новага часу (замчышча), XIII—XVIII ст., катэгорыя 3 — на ўсходнім ускрайку вёскі, на правым беразе р. Бярэзіны. Мае форму, блізкую да чатырохвугольнай (40 × 20 м), з усх. боку — сляды земляных бастыёнаў. З поўн. і поўд. ахаваны прыроднымі ярамі, з усх. — высокім (да 13 м) схілам берага ракі, з напольнага боку — штучнымі ровам і валам. Даследаваў у 1981 М. А. Ткачоў^[19].

Статус гісторыка-культурных каштоўнасцей нададзены Пастановай Савета міністраў Рэспублікі Беларусь ад 14.05.2007 № 578^[20]. Уласнік матэрыяльных аб’ектаў, якім нададзены статус гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь — Глыбаўскі сельскі выканаўчы камітэт^[21].

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 313Д000698

• Брацкая магіла, 1941—1944 г., катэгорыя 3. Статус гісторыка-культурнай каштоўнасці нададзены Пастановай Савета міністраў Рэспублікі Беларусь ад 14.05.2007 № 578^[20].

• Царква Прасвятой Тройцы XVIII ст.

• Падобную назву (Горваль, фр.: Gorouol) маюць: рака ў Буркіна-Фасо і Нігеры (правы прыток р. Нігер), вёска і камуна ля гэтай ракі (у дэпартаменце Тэра, правінцыя Цілаберы, Нігер).
• Рускі пісьменнік Леў Талстой 2 студзеня 1910 года даслаў адказ жыхару Горваля М. Г. Рабкіну на яго ліст, у якім Рабкін пытаў, чаму Л. Талстой у рамане «Вайна і мір» 2 разы ўжыў зняважліва слова «жыд». Талстой патлумачыў, што слова не мае па сутнасці ніякага іншага значэння, як вызначэнне нацыянальнасці, як француз і т. п., і калі гэта слова, на жаль, атрымала ў апошні час нейкае зняважлівае значэнне, то пісьменнікам ні ў якім выпадку не магло быць ужыта ў гэтым значэнні^[22].
• Горваль — адно з месцаў дзеянняў у рамане сучаснага аўтара Р. З. Святаполк-Мірскага (г. Брэст) «Служыцелі таемнай веры», дзеянне адбываецца ў XV ст.

• Ізраіль Веніямінавіч Герчыкаў (1889 — ?) — беларускі і расійскі гісторык.
• Варанчук Андрэй Якаўлевіч (1915—2007) — Герой Савецкага Саюза, камандзір артылерыйскай батарэі, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны.
• Дзюбко Анатоль Фёдаравіч (1923—2009) — Герой Савецкага Саюза, камандзір артылерыйскай батарэі, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны.

• Горваль // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — С. 359. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Горваль
• Юрый Мыцык. Інвентар і люстрацыі Лоева і Горваля XVII — сярэдзіны XVIII ст. | Беларускі Гістарычны Агляд (нявызн.). Праверана 11 кастрычніка 2023.