Лынтупы

Гарадскі пасёлак Лынтупы Касцёл Св. Апостала Андрэя, 2020 г. Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Віцебская Раён Пастаўскі Сельсавет Лынтупскі Каардынаты 55°03′00″ пн. ш. 26°19′00″ у. д.HGЯO Гарадскі пасёлак з 1967 Вышыня цэнтра 211 м[1] Насельніцтва ▼1 086 чал. (1 студзеня 2025)[2] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 2155 Паштовыя індэксы 211870 Аўтамабільны код 2 СААТА 2240828905 Лынтупы на карце Беларусі ±

Лынтупы на Вікісховішчы

Лынту́пы^[3] (трансліт.: Lyntupy) — гарадскі пасёлак у Пастаўскім раёне Віцебскай вобласці Беларусі, на рацэ Лынтупцы. Месціцца за 42 км ад Паставаў, каля мяжы з Літвой. Тупіковая чыгуначная станцыя на лініі Крулеўшчына — Лынтупы, аўтамабільнымі дарогамі злучаны з Паставамі, Свірам і Свянцянамі (Літва).

Тапонім «Лынтупы» ўтварыўся ад балцкай назвы рэчкі Лынтупкі. У літоўскім ужыванні выкарыстоўваюцца назвы Lentupiai, Lentupė, згодна з больш старажытным мясцовым вымаўленнем.

Другая частка звязаная з літ.: upė «рака». Першая частка — з індаеўрапейскім *lento- «гнуткі, падатлівы», ад якога спачатку пайшло значэнне «ліпа», а ад яго ўтварылася літ.: lenta «дошка (ліпавая)».

У гідроніме захавалася адпачатнае старабалцкае значэнне, сама назва значыць «звілістая рака»^[4]. Ёсць і другая Лынтупка — рэчка, што ўцякае ў Гаўю каля Суботнікаў.

Мясцовы настаўнік і краязнавец І. Быхавец тлумачыў назву як «птушыная рака», гэтае значэнне, на яго думку, уласцівае і балцкім, і фінскім мовам^[5].

Першы пісьмовы ўспамін пра Лынтупы датуецца 1385 годам^[6]. У 1459 годзе Андрэй Даўгірдавіч пабудаваў тут драўляны касцёл Св. Андрэя. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы (1565—1566) Лынтупы ўвайшлі ў склад Ашмянскага павета Віленскага ваяводства. У розныя часы мястэчка знаходзілася ва ўладанні Бучынскіх, Астроўскіх, Гільзенаў.

Паводле інвентара, станам на 1591 год у Лынтупах існавала плошча і 2 вуліцы — «Да млына» і «Да сяла Судоўскага», мелася 28 дымоў. Сядзіба ўладара маёнтка складалася са старога дома з 6 памяшканнямі і гаспадарчых пабудоваў.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Лынтупы апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, з 9 верасня 1801 года ў Завілейскім павеце Віленскай губерні.

Падчас вызваленчага паўстання 5 мая 1831 года ў мястэчка ўвайшлі атрады паўстанцаў, адкуль яны накіраваліся ў Ашмянскі павет. У 1843 годзе Лынтупы зрабіліся цэнтрам воласці Свянцянскага павета. Цягам 1854—1939 гадоў мястэчка належала Бішэўскім.

Станам на 1885 год у Лынтупах было 13 двароў, валасная ўправа, касцёл, яўрэйскі малітоўны дом, школа (адкрылася ў 1866 годзе), багадзельня, 3 крамы, карчма, праводзіліся кірмашы. У 1897 годзе праз мястэчка прайшла чыгунка, якая злучыла Полацк з Вільняй.

У канцы XIX стагоддзя маёнтак Лынтупы складаўся з мястэчка Лынтупы, вёсак Шудаўцы, Казнадзеюшкі, Пожлікі, Пешкаўцы і засценкаў Стукаўшчызна, Яўнелішкі, Жакі, Балдук, Сенькішкі, або Балдучок, Трабуцішкі, Ігнацішкі (усе яны належалі да Лынтупскай сельскай суполкі). Праз мястэчка праходзіла вузкакалейка Новасвянцяны — Глыбокае. У пачатку XX стагоддзя Бішэўскія збудавалі ў Лынтупах двухпавярховы мураваны палац (захаваўся), раней тут заклалі парк з рэдкімі пародамі дрэваў, выкапалі ўручную 3 ставы, якія злучаліся ручаямі. У 1904 годзе ў мястэчку пачаў працаваць вінакурны завод. У 1908 годзе на месцы ранейшага драўлянага збудавалі мураваны касцёл. У 1909 годзе ў Лынтупах адкрылася народнае вучылішча. У Першую сусветную вайну ў 1915 годзе праз мястэчка праходзіла лінія фронта.

Згодна з Рыжскім мірным дагаворам (1921) Лынтупы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе зрабіліся цэнтрам гміны Свянцянскага павета. Мясцовае вучылішча рэарганізавалі ў прагімназію. Станам на 1937 год у мястэчку было 194 двары.

У 1939 годзе Лынтупы ўвайшлі ў склад БССР, вёска ў Пастаўскім раёне. У Другую сусветную вайну з чэрвеня 1941 года да 8 ліпеня 1944 года знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй.

22 жніўня 1967 года Лынтупы атрымалі статус гарадскога пасёлка^[7]. 8 красавіка 2004 года Лынтупскі пассавет быў рэарганізаваны ў Лынтупскі сельсавет з цэнтрам у Лынтупах. 28 лютага 2011 года адбылося афіцыйнае зацвярджэнне герба і сцяга пасёлка^[8].

• XVI стагоддзе: 1591 год — 150 чал.
• XIX стагоддзе: 1866 год — 477 чал., у тым ліку 406 каталікоў, 11 праваслаўных, 50 іўдаістаў, 6 евангелістаў, 4 магамецяніна^[9]; 1885 год — 214 чал.; 1897 год — 685 чал.
• XX стагоддзе: 1975 год — 2 тыс. чал.; 1989 год — 2,1 тыс. чал.; 1995 год — 2,1 тыс. чал.^[10]; 1997 год — 2,2 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2004 год — 1,8 тыс. чал.; 2006 год — 1,8 тыс. чал.^[11]; 2008 год — 1,8 тыс. чал.; 2009 год — 1 609^[12] чал. (перапіс); 2016 год — 1 519 чалавек^[13]; 2017 год — 1 478 чалавек^[14]; 2023 год — 1 202 чал.

Прадпрыемствы харчовай прамысловасці. Метэастанцыя. Пункты мытнага афармлення Лынтупы-1 і Лынтупы-2.

У Лынтупах працуюць аптэка, бальніца, ветэрынарны ўчастак, 2 дзіцячыя сады, спіртзавод, дом быту, лясніцтва, міліцэйскае аддзяленне, 5 крам, лазня, метэастанцыя, АТС, філіял ашчаднага банка, філіял ПМК-21, пажарная каманда, пошта, нафтабаза, электрастанцыя, цэх дрэваапрацоўкі, сталоўка, хлебанарыхтоўчае прадпрыемства, сярэдняя школа, бібліятэка.

Праз пасёлак праходзяць аўтадарогі Р95 (Лынтупы — Смаргонь — Гальшаны) і Р110 (Глыбокае — мяжа Літвы). У наш час пасажырскае чыгуначнае злучэнне ў кірунку Літвы не ажыццяўляецца.

На другім месцы па сярэднім узроўні ападкаў у краіне. Тут сярэдні паказчык аб’ёму ападкаў складае 738 мм.^[15]

Лынтупы знаходзяцца ў пагранічнай зоне Рэспублікі Беларусь, уезд у якую ажыццяўляецца на падставе апавяшчэння пагранічнікаў пра намер наведаць тое ці іншае месца ў памежнай зоне з выплатай дзяржаўнай пошліны^[16].

На паўночным захадзе ад Лынтупаў знаходзіцца курганны могільнік балтаў X—XI стст.

• Гістарычная забудова (канец XIX — пачатак XX стст.; фрагменты)
• Касцёл Св. Андрэя Апостала (1908—1914)
• Старыя каталіцкія могілкі, капліцы
• Могілкі нямецкіх салдат (1915—1918) — знаходзяцца ля агароджы каталіцкіх могілак
• Яўрэйскія могілкі (XVIII ст.) — практычна не захаваліся
• Сядзібна-паркавы комплекс Бішэўскіх (пачатак ХХ ст.)
• На станцыі па ініцыятыве мясцовага краязнаўца Я. Громава 1 ліпеня 2007 усталяваны бюст «караля вузкакалейкі», інжынера, дэпутата першай Дзяржаўнай Думы Баляслава Антонавіча Ялавецкага.

У Лынтупскай школе дзейнічае музей «Беларуская хатка» (адкрыўся ў 1992 годзе намаганнямі М. Нячаевай).

• Быхавец І. А. Лынтупы і наваколле : гістарычны нарыс / І. А. Быхавец. — Паставы, 1993. — 83 с.
• Лынтупы // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. — ISBN 978-985-11-0384-9.
• Зямчонак І., Мальцаў У. Лынтупы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — С. 407. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Лынтупы // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 440. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Сяргей Харэўскі Маршруты па Беларусі: Балдук mon amour Архівавана 2 чэрвеня 2009. // Наша Ніва, 17 красавіка 2009 г.
• Łyntupy // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce (польск.). — Warszawa, 1884. — S. 851.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Лынтупы
• ПРЫДЗВІНСКІ КРАЙ(недаступная спасылка)
• Лынтупы на Radzima.org
• Лынтупы: палац Бішэўскіх Архівавана 4 жніўня 2012.
• Лынтупы на сайце Глобус Беларусі
• [1] Кастусь Лешніца. Лынтупы. Чарговы адрас багатай на гістарычную памяць роднай старонкі // Звязда, 2023-07-31