Свянцяны

Свянцяны
	Герб
Краіна	Літва
Павет	Віленскі
Раён	Швянчоніскі
Каардынаты	55°08′00″ пн. ш. 26°09′20″ у. д.HGЯO
Першая згадка	XV стагоддзе
Плошча	6,13 км²;
Вышыня цэнтра	165 м і 217 м
Насельніцтва	▲4 480 чал. (1 студзеня 2023);
Часавы пояс	UTC+2, летам UTC+3
Тэлефонны код	387
Паштовыя індэксы	LT-18001
Афіцыйны сайт	svencionys.lt
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Свянця́ны^[2], таксама Швянчоніс^[3] (літ.: Švenčionys) — горад у Літве, адміністрацыйны цэнтр Свянцянскага раёна Віленскага павета. Размешчаны за 6 км ад літоўска-беларускай дзяржаўнай граніцы, за 60 км на ўсход ад Вільні; аўтамабільныя дарогі звязваюць горад з Вільняй, Езяросамі, Лынтупамі.

Свянцяны — даўняе магдэбургскае мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны) і Нальшанскага краю^[4]. Згодна з сучаснай афіцыйнай літоўскай класіфікацыяй горада належыць да этнаграфічнага рэгіёну Аўкштайція.

Назва

Паходжанне тапоніма «Свянцяны» звязваюць са святым гаем, на месцы якога альбо побач з якім узнікла першае паселішча^[4].

Гісторыя

Ранняя гісторыя

Упершыню Свянцяны ўпамінаюцца ў ХV стагоддзі. Паселішча ўваходзіла ў склад Віленскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага і стаяла на шляху да Полацка і Віцебска. У Свянцянах быў палац вялікага князя Вітаўта, паводле загаду якога тут збудавалі першы касцёл. Апрача таго, Вітаўт запрасіў у горада татараў. Росквіт Свянцян адбываўся ў другую палову XV—XVI стагоддзі. У 1486 годзе вялікі князь Казімір Ягелончык надаў гораду Магдэбургскае права. З 1565 года ў Свянцянах месціўся земскі суд. У 1633 годзе ў ваколіцах горада заснавалі францысканскі кляштар.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Свянцяны апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, спачатку у Літоўскай губерні, потым у Віленскай губерні. З 1795 года Свянцяны — цэнтр Завілейскага павета, які ў 1842 годзе быў перайменаваны ў Свянцянскі павет.

У часе вайны 1812 года ў месце спыняўся Напалеон. Свянцяны былі галоўным апорным пунктам у часы паўстання 1830—1831 гадоў. 22 сакавіка 1860 года створаны праект гарадскога герба: «у блакітным полі дзве сярэбраныя рыбы з чырвонымі вачыма і плаўнікамі»^[5]. У канцы XIX стагоддзя ў Свянцянах дзейнічалі праваслаўная і стараверская цэрквы, касцёл, 6 сінагог і яўрэйскіх малітоўных дамоў; працавалі гарадская, прыходская, 2-класная яўрэйскае вучылішча і талмуд-тора. Акрамя таго, у месце была бальніца^[6].

Найноўшы час

У час Першай сусветнай вайны германскія войскі 9 верасня 1915 года пачалі Свянцянскі прарыў, расійскі фронт быў разбіты, горад заняты нямецкімі войскамі. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У той жа час на тэрыторыі прэтэндавала Літва. У канцы 1918 года горад заняла Чырвоная армія. З 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі тэрыторыя ўвайшла ў склад Савецкай Беларусі, Свянцяны сталі цэнтрам павета («падраёна»)^[7]. З 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. Неўзабаве горад занялі польскія войскі. У 1920 годзе горад быў пад кантролем Літвы, але ў далейшым Свянцяны апынуліся ў складзе Сярэдняй Літвы (1920), а з 1922 года — у міжваеннай Польскай Рэспубліцы.

У складзе Польшчы Свянцяны былі цэнтрам гімны ў складзе Віленскага ваяводства, у беларускай гістарыяграфіі землі вядомы як Заходняя Беларусь. У 1930-х гадах у Свянцянах дзейнічаў акруговы камітэт Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі^[8]. 20 кастрычніка 1933 года да Свянцян далучылі населены пункт з аднайменнай гміны — засценак Лігумы (мясцовая назва — Падлігумы)^[9].

У выніку заходняга паходу Чырвонай арміі 1939 года Свянцяны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, атрымаўшы статус раённага цэнтра Вілейскай вобласці. Аднак 1—2 кастрычніка 1940 года ўрад СССР перадаў горад Літоўскай ССР.

Цягам 1941—1944 гадоў Свянцяны былі пад акупацыяй Германіі. У горадзе былі забіты 4 тысячы яўрэяў. 20 траўня 1942 года былі забіты каля 400 жыхароў, у большасці палякаў^[10].

У 1994 годзе ўтварыліся дзве беларускія суполкі: Беларускае таварыства Свянцянскага раёна (старшыня Ніна Сусвіла) і Свянцянскае аддзяленне ТБК, якое ў 1997 годзе аб’ядналася з Беларускім таварыствам Свянцянскага раёна^[11].

Насельніцтва

XIX стагоддзе: 1867 — 5994 чал.; 1880 — 6795 чал., з іх паводле веры: 880 старавераў, 813 каталікоў, 613 праваслаўных, 2 евангелісты, 4480 юдзеяў; паводле стан, сацыяльная група|стану: 377 шляхты, 16 духавенства, 43 ганаровых грамадзян і купцоў, 5775 мяшчан, 75 сялян, 464 ваенных, 39 інш.^[12]; 1900 — 6322 чал.^[6]
XX стагоддзе: 1941 — 5,9 тыс. чал.; 1970 — 4560 чал.; 1979 — 5284 чал.; 1989 — 6469 чал.; 1990 — 6,6 тыс. чал.^[13]
XXI стагоддзе: 2001 — 5684 чал.; 2009 — 5562 чал.; 2020 — 4065 чал.^[14]