Усевалад (князь герцыкскі)

Усевалад
Князь герцыкскі да 1203 — пасля 1230
Нараджэнне	не пазней за 1189
Смерць	не раней за 1230
Род	Ізяславічы Полацкія
Жонка	Даўгерутаўна[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Усевалад (лац.: Vissewalde rex de Gerzika, у канцылярыі рыжскага арцыбіскупа Wiscewolodus; ням.: Vissewalde; у працах латвійскіх аўтараў лат.: Visvaldis; да 1189 — пасля 1230^[1]) — князь герцыкскі (да 1203 — пасля 1230)^[2].

Паходжанне, разам з кукенойскім князем Вячкам, дыскусійнае, але ў адрозненне ад таго Усевалад наогул не згадваецца рускімі крыніцамі. Асноўная біяграфічная крыніца — «Хроніка Лівоніі» Генрыха Латвійскага, які называе яго Вісевальдам (Wissewaldus) і сынам «караля Полацка»^[3].

Спробы атаясняць Усевалада з вядомымі князямі былі не аднойчы. Найчасцей Усевалада выводзяць з Ізяславічаў Полацкіх^[4], пры гэтым пачынаючы ад Сяргея Салаўёва атаясняюць з Васількам, сынам полацкага князя Бырыса Давыдавіча ад першага шлюбу, які разам з бацькам і братам Вячкам згадваецца Васілём Тацішчавым у так званай «Аповесці пра Святохну»^[5]. Такая версія прынята многімі гісторыкамі, трапіла ў многія энцыклапедыі (напрыклад, у Рускі біяграфічны слоўнік^[ru]), аднак не ўсімі. Аргумент супраць яе тое, што Усевалад і Васілька — розныя імёны.

Ёсць і іншыя атаясненні, так Эдуард Загарульскі^[6] атаясняе Усевалада са згаданым «Словам пра паход Ігараў» князем Усеваладам Васількавічам, якога ён лічыць унукам мінскага князя Валадара Глебавіча. Мікалай Лыжын^[7] атаясняў Усевалада з Усеваладам Мсціславічам^[ru], сынам смаленскага і вялікага кіеўскага князя Мсціслава Раманавіча.

На думку Арведс Швабэ^[ru] і Аўгуст Тэнтэліс^[ru] Усевалад наогул быў «златышаным» (pārlatviskojies) і яго смела, прынамсі ў гэтым разуменні, можна лічыць латышскім валадаром^[8][9].

Паводле Генрыха Латвійскага, Усевалад быў васалам полацкага князя Уладзіміра і трымаў Герцыкскае княства. Яго ўладанні межавалі з землямі рыжскага біскупа, ён увесь час ваяваў супраць рыжскага біскупа і Ордэна Мечаносцаў^[2], прычым у саюзе з літоўцамі, бо быў жанаты з дачкой літоўскага князя Даўгерутэ, паводле Генрыха Латвійскага, наймагутнейшага літоўскага князя.

Упершыню згадваецца Генрыхам Латвійскім пад 1203 годам, падчас паходу полацкага князя Уладзіміра супраць немцаў у Лівоніі, калі разам з літоўцамі напаў на Рыгу і парабаваў яе ваколіцы^[2].

Князь Усевалад забяспечваў літоўцаў харчамі і іншым, пераправамі цераз Дзвіну і разам з імі нанёс немцам значныя страты. З гэтай прычыны, восенню 1209 года рыжскі біскуп Альбрэхт Буксгеўдэн сабраў войскі з усіх падуладных тэрыторый і пайшоў да Герцыке. Немцы захапілі горад^[2] і сыходзячы спалілі яго, узяўшы вялікую здабычу і палон. Сам Усевалад уцёк, пераплыў на чоўне Дзвіну, але яго жонка трапіла ў палон.

У кастрычніку-снежні 1209 года Усевалад перадаў сваё княства епіскапу Альберту, які пасля леннай прысягі вярнуў яму частку княства, магчыма палову, як лен^[2]. Усевалад абяцаў паведамляць біскупу пра планы русінаў і літоўцаў, яму вярнулі жонку і палон. Сабраўшы разагнаных падданых ён пачаў адбудоўваць Герцыке.

Аднак, як паведамлялі біскупу браты-рыцары з Кукенойса, Усевалад з 1209 года не ездзіў як васал да біскупа, дапамагаў літоўцам і на скаргі не адказваў. У 1214 годзе Усевалад адмовіўся паслаць свае войскі супраць ліваў, таму, на пачатку 1214 года браты-рыцары з Кукейноса, са згоды біскупа, ноччу захапілі Герцыкскі замак, але самога Усевалада, напэўна, тым часам у горадзе не было. У красавіку 1214 года браты-рыцары з Кукейноса зноў напалі, захапілі горад, але не замак, і былі адбіты літоўцамі, закліканымі Усеваладам на дапамогу^[2]. Сутыкненні працягваліся да 1215 года, калі Усевалад з літоўцамі нанёс паразу ордэнскаму войску.

У 1214—1224 гадах пра князя Усевалада нічога невядома, даследчыкі выказваюць розныя думкі. У кожным разе, да 1224 года ён захоўваў за сабой прынамсі дэ-юрэ частку Герцыкскага княства, напэўна тую, што атрымаў ад біскупа ў 1209 годзе. У 1224 годзе князь Усевалад перадае ад сябе рыцару Конраду фон Мейендорфу ў лен палову сваёй часткі Герцыкскага княства.

У 1225 годзе князь Усевалада быў у Рызе на сустрэчы з папскім легатам, які прыбыў у Лівонію, і называецца «Хронікай Лівоніі» як «кароль Герцыке».

Жыў яшчэ ў 1230 годзе, калі падарыў некаторыя землі Дзюнамюндскаму кляштару^[ru], гэта дарчая — апошняя згадка пра Усевалада.

Памёр князь Усевалад, напэўна, да 1239 года, калі не было ўжо Герцыке, прынамсі яго замка, а згадваецца толькі месца замка (locum castri).

Быў жанаты з дачкой літоўскага князя Даўгерутэ. Пра дзяцей крыніцы не паведамляюць, але ад князя Усевалада выводзіў сябе род Ікскюляў^[ru]. Дакументальна гісторыя роду Ікскюль, аднак, пацвярджаецца толькі з XVI стагоддзя. Паводле Міхаіла Таўбэ^[ru][10], у князя Усевалада была адна невядомая імем дачка, якая была замужам двойчы — з Конрадам фон Меендорф (памёр пасля 1224) і Іаганам фон Бардэвіс (памёр пасля 1257).

• Алексеев Л. В. Полоцкая земля // Древнерусские княжества X—XIII вв. — М., 1975. — С. 202—239.
• Алексеев Л. В. Полоцкая земля (очерки истории северной Белоруссии) в IX — XIII вв. / Ответственный редактор академик Б. А. Рыбаков. — М.: Наука, 1966. — 295 с.
• Александров Д. Н., Володихин Д. М. Борьба за Полоцк между Литвой и Русью в XII-XVI веках / Ответственный редактор: академик В.Л. Янин. — М.: издательское предприятие «Аванта+», 1994. — 133 с. — 300 экз. Архівавана 25 жніўня 2011.
• Беларуская энцыклапедыя. Т. 16. — Мн., 2003;
• Войтович Л. Князівські династії Східної Європи (кінець IX — початок XVI ст.): склад, суспільна і політична роль. Історико-генеалогічне дослідження. Львів, 2000.
• Крестоносцы и Русь. Конец XII-1270 г. — М. Индрик. 2002.
• Лицкевич, О. В. Княжества Кукенойс и Герцике и их отношение к Полоцку в начале ХІIІ в.: некоторые наблюдения и данные // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі: матэрыялы VIII Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі (Полацк, 1–2 лістапада 2022 г.). — Полацк: Полацкае кніжнае выдавецтва, 2022. — С. 181–195.
• Сагановіч, Г. Полацк і нямецкая калонія на Дзвіне (паводле хронікі Генрыха) // БГА, Т. 5. Сш. 1(8) Чэрвень 1998.
• Штыхаў, Г. Усевалад / Георгій Штыхаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. / БелЭн; Рэдкал.: Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. Т. 6, кн. 2: Усвея — Яшын. Дадатак — Мн.: БелЭн, 2003. — 612, [1] с. — С. 8. — ISBN 985-11-0276-8.