«Ка́зка пра цара́ Салта́на, пра яго́ сы́на славу́тага асі́лка кня́зя Гвідо́на Салта́навіча і пра цудо́ўную прыгажу́ню царэ́ўну Ле́бедзь» (скарочаны варыянт назвы — «Ка́зка пра цара́ Салта́на») — казка ў вершах Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна, напісаная ў 1831 годзе і ўпершыню выдадзеная ў 1832 годзе ў зборы твораў.
Гісторыя стварэння
У асноўным Пушкін выкарыстоўваў народную казку «По колена ноги в золоте, по локоть руки в серебре», запісаную ім канспектыўна ў двух ці трох розных варыянтах (у залежнасці ад таго, лічыць празаічны запіс 1828 года чарнавіком ці не). У творы выкарыстоўваліся і персанажы, запазычаныя з іншых народных казак — напрыклад, чароўны вобраз Царэўны Лебедзі, які мае водгук у вобразе Васілісы Прамудрай.
Лічыцца, што першы запіс[1], звязаны з сюжэтам будучай казкі, Пушкін робіць у 1822 годзе ў Кішынёве[2][3] (хаця існуе меркаванне, што гэта пазнейшая (1824—1825 ці 1828 года) устаўка ў кішынёўскі сшытак[2][4]).
Кішынёўскі запіс
Цар не мае дзяцей. Слухае трох сясцёр: калі б я была царыца, то я б [выбудавала палац] усякі дзень і інш.... Калі б я была царыцай, завяла б... На другі дзень вяселле. Зайздрасць першай жонкі; вайна, цар на вайне; [царэўна нараджае сына], ганец etc. Цар памірае бяздзетным. Аракул, бура, ладдзя. Абіраюць яго царом — ён правіць у славе — едзе карабель — у Салтана прамова пра новага гасудара. Салтан хоча паслаць паслоў, царэўна пасылае свайго даверанага ганца, які плявузгае. Цар абвяшчае вайну, царыца пазнае яго з вежы.
Арыгінальны тэкст(руск.)
Царь не имеет детей. Слушает трёх сестёр: когда бы я была царица, то я бы [выстроила дворец] всякий день и пр.... Когда бы я была царицей, завела бы... На другой день свадьба. Зависть первой жены; война, царь на войне; [царевна рождает сына], гонец etc. Царь умирает бездетен. Оракул, буря, ладья. Избирают его царём — он правит во славе — едет корабль — у Салтана речь о новом государе. Салтан хочет послать послов, царевна посылает своего поверенного гонца, который клевещет. Царь объявляет войну, царица узнаёт его с башни.
Гэта кароткі схематычны запіс, які ўяўляе сабой, хутчэй за ўсё, канспект літаратурнай, верагодна, заходнееўрапейскай крыніцы (пра што сведчаць такія дэталі, як «оракул», «ладья», «буря», абвяшчэнне вайны і г. д.). Разабрацца ў гэтым схематычным запісе складана праз блытаніну ў персанажах. М. Азадоўскі каментуе: «Царь, умирающий бездетным, — несомненно, царь страны, в которую прибыла изгнанная царица с сыном, „Царевна рождает сына“ — новая жена; второй же раз под „царевной“ именуется первая жена царя, а под „царицей“ — мать царевича»[2]).
Наступны кароткі запіс казкі быў зроблены Пушкіным у 1824—1825 гг., падчас знаходжання ў Міхайлаўскім. Гэты запіс узыходзіць, як мяркуюць, да няні Арыны Радзівонаўны[5] і знаходзіцца сярод запісаў, вядомых пад умоўнай назвай «Казак Арыны Радзівонаўны».
Канспект 1824 года
Нейкі цар задумаў ажаніцца, але не знайшоў сабе па душы нікога. Падслухаў ён аднойчы размову трох сясцёр. Старэйшая хвалілася, што дзяржаву адным зернем накорміць, другая, што адным кавалкам сукна апране, трэцяя, што з першага года народзіць 33 сыны. Цар ажаніўся з меншай, і з першай ночы яна зацяжарыла.
Цар паехаў ваяваць. Мачыха яго, зайздросцячы сваёй нявестцы, вырашыла яе загубіць. Пасля трох месяцаў царыца шчасліва нарадзіла 33 хлопчыкі, а 34 нарадзіўся цудам – ножкі па калена срэбраныя, ручкі па лакаткі залатыя, на лбе зорка, на патыліцы месяц; паслалі апавясціць аб тым цара. Мачыха затрымала ганца па дарозе, напаіла яго п'яным, падмяніла ліст, у якім напісала, што царыца нарадзіла не мыш, не жабу – невядомую жывёліну. Цар вельмі засумаваў, але з тым жа ганцом загадаў дачакацца прыезду яго для вырашэння. Мачыха зноў падмяніла загад і напісала новы, каб падрыхтаваць дзве бочкі: адну для 33 царэвічаў, а другую для царыцы з цудоўным сынам – і кінуць іх у мора. Так і зроблена.
Доўга плавалі царыца з царэвічам у засмоленай бочцы – нарэшце мора выкінула іх на зямлю. Сын заўважыў гэта. «Матухна ты мая, дабраславі мяне на тое, каб рассыпаліся абручы і выйшлі б мы на свет». — «Госпад дабраславі цябе, дзіцятка». — Абручы лопнулі, яны выйшлі на востраў. Сын абраў месца і з дабраславення маці раптам выбудаваў горад і стаў у ім жыць ды правіць. Едзе міма карабель. Царэвіч спыніў карабельшчыкаў, агледзеў іх пропуск і, даведаўшыся, што едуць яны да Султана Султанавіча, турэцкага гасудара, ператварыўся ў муху і паляцеў услед за імі. Мачыха хоча яго злавіць, ён ніяк не даецца. Госці-карабельшчыкі апавядаюць цару пра новую дзяржаву і пра цудоўнага юнака — ногі срэбраныя і інш. «Ах, — кажа цар, — паеду паглядзець гэты цуд». — «Што за цуд, — кажа мачыха, — вось што цуд: ля мора лукамор'я стаіць дуб, а на тым дубе залатыя ланцугі, а па тых ланцугах ходзіць кот: угару ідзе — казкі апавядае, уніз ідзе — песні спявае». — Царэвіч прыляцеў дадому і з дабраславення маці перанёс перад палац цудоўны дуб.
Новы карабель. Тое ж зноў. Тая ж размова ў Султана. Цар зноў хоча ехаць. «Што гэта за цуд, — кажа зноў мачыха, — вось што цуд: за морам стаіць гара, і на гары два вепрукі, вепрукі грызуцца, а між імі сыплецца золата ды срэбра» і інш. Трэці карабель і інш. гэтак жа. «Што за цуд, а вось цуд: з мора выходзяць 30 юнакоў адзін у адзін роўныя і голасам і воласам, і тварам і ростам, а выходзяць яны з мора толькі на адну гадзіну».
Тужыць царэўна па астатніх сваіх дзецях. Царэвіч з яе дабраславення бярэцца іх адшукаць. «Нацадзі ты, матухна, свайго малака, ты замясі 30 прасначкоў». — Ён едзе да мора, мора ўскалыхнулася, і выйшлі 30 юнакоў і з імі стары. І царэвіч схаваўся і пакінуў адзін прасначок, адзін з іх і з'еў яго. «Ах, браткі, — кажа ён, — дагэтуль не ведалі мы мацярынскага малака, а цяпер спазналі». — Стары пагнаў іх у мора. На другі дзень выйшлі яны зноў, і ўсе з'елі па праснаку, і пазналі брата свайго. На трэці выйшлі без старога, і царэвіч прывёў усіх братоў сваіх да сваёй маці. Чацвёрты карабель. Тое ж самае. Мачысе ўжо больш рабіць няма чаго. Цар Султан едзе на востраў, пазнае сваю жонку і дзяцей і вяртаецца з імі дадому, а мачыха памірае.
Арыгінальны тэкст(руск.)
«Некоторый царь задумал жениться, но не нашёл по своему нраву никого. Подслушал он однажды разговор трёх сестёр. Старшая хвалилась, что государство одним зерном накормит, вторая, что одним куском сукна оденет, третья, что с первого года родит 33 сына. Царь женился на меньшой, и с первой ночи она понесла.
Царь уехал воевать. Мачеха его, завидуя своей невестке, решилась её погубить. После трёх месяцев царица благополучно разрешилась 33 мальчиками, а 34 уродился чудом — ножки по колено серебряные, ручки по локотки золотые, на лбу звезда, в заволоке месяц; послали известить о том царя. Мачеха задержала гонца по дороге, напоила его пьяным, подменила письмо, в коем написала, что царица разрешилась не мышью, не лягушкой — неведомой зверюшкой. Царь весьма опечалился, но с тем же гонцом повелел дождаться приезда его для разрешения. Мачеха опять подменила приказ и написала повеление, чтоб заготовить две бочки: одну для 33 царевичей, а другую для царицы с чудесным сыном — и бросить их в море. Так и сделано.
Долго плавали царица с царевичем в засмоленой бочке, наконец море выкинуло их на землю. Сын заметил это. „Матушка ты моя, благослови меня на то, чтоб рассыпались обручи и вышли бы мы на свет“. — „Господь благослови тебя, дитятко“. — Обручи лопнули, они вышли на остров. Сын избрал место и с благословения матери вдруг выстроил город и стал в оном жить да править. Едет мимо корабль. Царевич остановил корабельщиков, осмотрел их пропуск и, узнав, что едут они к Султану Султановичу, турецкому государю, обратился в муху и полетел вслед за ними. Мачеха хочет его поймать, он никак не даётся. Гости-корабельщики рассказывают царю о новом государстве и о чудесном отроке — ноги серебряные и проч. „Ах, — говорит царь, — поеду посмотреть это чудо“. — „Что за чудо, — говорит мачеха, — вот что чудо: у моря лукомория стоит дуб, а на том дубу золотые цепи, а по тем цепям ходит кот: вверх идёт — сказки сказывает, вниз идёт — песни поёт“. — Царевич прилетел домой и с благословения матери перенёс перед дворец чудесный дуб.
Новый корабль. То же опять. Тот же разговор у Султана. Царь опять хочет ехать. „Что это за чудо, — говорит опять мачеха, — вот что чудо: за морем стоит гора, и на горе два борова, боровы грызутся, а меж ими сыплется золото да серебро“ и проч. Третий корабль и проч. так же. „Что за чудо, а вот чудо: из моря выходят 30 отроков точь-в-точь равны и голосом и волосом, и лицом и ростом, а выходят они из моря только на один час“.
Тужит царевна об остальных своих детях. Царевич с её благословения берётся их отыскать. „Нацеди ты, матушка, своего молока, ты замеси 30 лепешечек“. — Он едет к морю, море всколыхалося, и вышли 30 юношей и с ними старик. И царевич спрятался и оставил одну лепёшечку, один из них и съел её. „Ах, братцы, — говорит он, — до сих пор не знали мы материнского молока, а теперь узнали“. — Старик погнал их в море. На другой день вышли они опять, и все съели по лепёшке, и познали брата своего. На третий вышли без старика, и царевич привёл всех братьев своих к своей матери. Четвёртый корабль. То же самое. Мачехе уж более делать нечего. Царь Султан едет на остров, узнаёт свою жену и детей и возвращается с ними домой, а мачеха умирает»[5]
.
Першапачаткова ў 1828 годзе пры напісанні казкі Пушкін, магчыма, хацеў чаргаваць вершы з прозай, але ў далейшым адмовіўся ад гэтай ідэі[6]. Гэтым годам датуецца першапачатковая рэдакцыя пачатку (14 вершаваных радкоў і празаічны працяг)[5][7] (хаця ёсць версія, што празаічны фрагмент — матэрыял для далейшай працы). У выніку казка напісана чатырохстопным харэем з парнай рыфмоўкай.
Запіс 1828 года
[Тры сястрыцы пад акном]
Пралі позна вечарком.
«Эх, каб я была царыца, —
Кажа большая сястрыца, —
Дык на ўвесь на белы свет
Згатавала б я абед». —
«А каб я была царыца, —
Кажа так яе сяс<трыца>, —
Дык на цэлы свет адна
Я наткала б палатна». —
«А каб я была царыца,
Дык асілка б я, сястрыцы,
Нарадзіла для цара», —
Кажа меншая сястра.
Толькі паспелі яны вымавіць гэтыя словы, як дзверы [пакоя] адчыніліся — і цар увайшоў без дакладу — цар меў звычку шпацыраваць позна па горадзе і падслухоўваць гаворкі сваіх падданых. Ён з прыемнай усмешкаю падышоў да меншай сястры, узяў яе за руку і сказаў: будзь жа царыцаю і нарадзі мне царэвіча; потым павярнуўшыся да старэйшай і сярэдняй, сказаў ён: ты будзь у мяне пры двары ткалляй, а ты кухаркаю. З гэтым словам, не даўшы ім адумацца, цар два разы свіснуў; двор напоўніўся воінамі і царадворцамі, і срэбраная карэта пад'ехала да самага ганку. Цар сеў у яе з новаю царыцай, а ятров<ак> загадаў везці ў палац — іх пасадзілі ў вазы, і ўсе паскакалі.
Арыгінальны тэкст(руск.)
[Три девицы под окном]
Пряли поздно вечерком
Если б я была царица
Говорит одна девица
То на весь народ одна
Наткала б я полотна —
Если б я была царица
Говорит её сес<трица>
То сама на весь бы мир
Заготовила я пир —
Если б я была царица
Третья молвила девица
Я для батюшки царя
Родила б богатыря.
Только успели они выговорить сии слова, как дверь [светлицы] отворилась — и царь вошёл без доклада — царь имел привычку гулять поздно по городу и подслушивать речи своих подданных. Он с приятной улыбкою подошёл к меньшей сестре, взял её за руку и сказал: будь же царицею и роди мне царевича; потом обратясь к старшей и средней, сказал он: ты будь у меня при дворе ткачихой, а ты кухаркою. С этим словом, не дав им образумиться, царь два раза свистнул; двор наполнился воинами и царедворцами и, серебряная карета подъехала к самому крыльцу царь сел в неё с новою царицей, а своячен<иц> велел везти во дворец — их посадили в телеги и все поскакали.
Аўтограф Пушкіна з запісам казкі, 1828 год
Казка была завершана ўлетку-ўвосень 1831 года, калі Пушкін жыў у Царскім Сяле на лецішчы А. Кітаевай[8]. У гэты перыяд ён знаходзіўся ў пастаянных зносінах з Жукоўскім, з якім уступіў у спаборніцтва, працуючы над адным і тым жа «рускім народным» матэрыялам. Жукоўскі прапанаваў напісаць кожнаму па вершаванай перапрацоўцы народнай казкі[9]. Ён тады працаваў над казкамі пра спячую царэўну і пра цара Берандзея, а Пушкін сачыніў «Казку пра цара Салтана» і «Балду»[10].
Паводле аповеду сябра Пушкіна — П. В. Нашчокіна[11] — запісанага П. І. Барценевым, «Казку пра цара Салтана» Пушкін напісаў у дыліжансе, праездам з Пецярбурга ў Маскву (успаміны гэтыя сумнеўныя).
На абрыўку, паводле некаторых указанняў, незахаванага[5] аўтографа казкі яна датавана 29 жніўня 1831 года[12].
Захавалася некалькі рукапісаў. Перабелена казка была (згодна з пазнакай у аўтографе ''ПБЛ'' № 27) 29 жніўня 1831 года. Накід перапрацоўкі радкоў 725—728 быў зроблены, верагодна, у сярэдзіне верасня. А пісарская копія казкі была крыху перапрацавана П. Плятнёвым і Пушкіным пасля чытання яе Мікалаем I у верасні — снежні 1831 года[13].
↑1822; ЛБ, № 2366; ИРЛИ, ф. 244, оп. 1, № 832, л. 30 об.
↑ абвАзадовский, М. К.Источники сказок Пушкина // Пушкин: Временник Пушкинской комиссии / АН СССР. Ин-т литературы.. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1936. Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2018.
↑«Сочиненія А. С. Пушкина. Изданіе Общества для пособія нуждающимся литераторамъ и ученымъ, подъ редакціей и съ объяснит. примѣчаніями П. О. Морозова». С.-Пб. 1887, т. III, стр. 449 и 450
↑Андреевская, М. И.Пушкинские места // Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков.. — М.: Сов. энцикл., 1971. — Т. 6: Присказка — «Советская Россия». — С. 107–110. Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2018.
↑Вольпе, Ц. С.Жуковский // История русской литературы: В 10 т. / АН СССР. Ин-т лит. (Пушкин. Дом).. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1941. — Т. V. Литература первой половины XIX века. Ч. 1. — С. 355–391. Архівавана з першакрыніцы 7 кастрычніка 2021.
.jpg)
_00_cover.jpg)
