Станцыйны даглядчык (аповесць)

«Станцы́йны дагля́дчык» – аповесць Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна з цыклу «Аповесцей нябожчыка Івана Пятровіча Белкіна», скончаная 14 верасня 1830 года.

Паводле аповесці створаны літаратурна-мемарыяльны музей «Дом станцыйнага даглядчыка» ў вёсцы Выра Гатчынскага раёна Ленінградскай вобласці.

• Самсон Вырын — даглядчык паштовай станцыі, калежскі рэгістратар.
• Дуня — дачка Вырына, вяла гаспадарку ў станцыйным доме.
• Ротмістр Мінскі — праезджы афіцэр, вывез Дуню ў Пецярбург.
• Жонка півавара — жыве з мужам і сынам у былым доме даглядчыка станцыі.
• Ванька — сын півавара.

Усе персанажы аповесці складаныя, сярод іх няма ні бездакорных, незаслужана гнаных ахвяр, ні карыслівых і чэрствых ганіцеляў. Паводле А. Л. Слонімскага, «кожны персанаж дзейнічае так, як яму належыць дзейнічаць згодна з яго асабістымі ўласцівасцямі і сацыяльнай прыналежнасцю». Драма расстання бацькі і дачкі — не вынік злоснага намеру, яго прычыны можна бачыць у грамадскім укладзе, саслоўнай іерархіі, сацыяльным прыгнёце. Пры гэтым адзін з асноўных матываў «Станцыйнага даглядчыка» — раз'яднанасць блізкіх людзей.

Ад астатніх, адносна шчаслівых аповесцей, «Станцыйны даглядчык», найбольш сумная аповесць цыклу, адрозніваецца мінорным фіналам^[1].

Многія крытыкі разглядаюць «Станцыйнага даглядчыка» як прататып сюжэту пра маленькага чыноўніка, прадвесніка дэмакратычнага аповеду аб прыніжаных і абражаных, сацыяльна-выкрывальнай літаратуры рэалізму.

Апрача сацыялагічнага падыходу да трактоўкі аповесці, існуе і псіхалагічны падыход, найяскравей выражаны ў М. Гершэнзона. У рамках гэтага падыходу прычына смерці Вырына — не знешнія ўмовы, а яго ўласныя маральныя ўяўленні, увасобленыя ў малюнках пра блуднага сына: «Станцыйнага даглядчыка загубіла хадзячая мараль».

Паводле В. Шміда, любая спроба тлумачэння канфлікту, які прывёў да смерці Вырына, павінна ўлічваць іранічную гульню Пушкіна са звычайнымі для сентыменталізму павярхоўнымі сацыяльнымі матывіроўкамі і яго накіраванасць на дэструкцыю шаблонных схем^[2].

Суадносіны «Аповесцей Белкіна» ў цэлым і «Станцыйнага даглядчыка» ў прыватнасці з іншымі творамі перадусім з блізкай па жанры павучальнай, сентыментальнай і раннерамантычнай прозай канца XVIII — першай трэці XIX ст., — адно з важных і добра вывучаных пытанняў пушкіназнаўства. Апрача прамых спасылак і згадак, аповесць у невідавочным выглядзе перагукаецца з некаторымі творамі як самога Пушкіна, так і іншых аўтараў. Пушкін выкарыстоўвае шаблонныя для сучаснай яму літаратуры фабульныя схемы і матывы, ускладняе іх судакрананнем з традыцыямі вышэйшага парадку і пераўтварае, спалучае іх у нечаканай камбінацыі, так, што чытацкія чаканні пастаянна падманваюцца. У выніку ніводны з кампанентаў, які звязвае аповесць з іншымі творамі, не застаецца самім сабой^[3].

Назва, уступ і апісанне даглядчыка перагукаюцца з сентыментальнай аповесцю В. Карлгофа «Станцыйны даглядчык» і нарысамі Ф. Булгарына «Урыўкі з тайных нататак станцыйнага даглядчыка на пецярбургскім тракце», уключна з відавочнымі паралелямі і проціпастаўленнямі^[4][5].

Апісанне малюнкаў у доме даглядчыка ў чарнавым аўтографе аповесці адсутнічае. Яно было пазней перанесена Пушкіным з няскончаных «Нататак маладога чалавека» (1829—1830). Дэталёва апісаныя Пушкіным малюнкі з нямецкімі вершамі ў доме даглядчыка яўна ўказваюць на біблейскую прытчу аб блудным сыне і ўводзяць важнейшы для аповесці матыў узаемаадносін бацькі і дзіцяці. Аповед з'яўляецца своеасаблівым пераасэнсаваннем, ці нават пародыяй, гэтай прытчы. Чатыром малюнкам прытчы адпавядаюць чатыры «сцэны» ў гісторыі Дуні, і кожная з іх звязана з адпаведнымі сітуацыямі прытчы паводле прынцыпа кантрасту^[6][7][8].

Эпіграф узяты з верша П. А. Вяземскага «Станцыя» (1825), некаторыя літаратуразнаўцы лічаць гэты верш у цэлым важным адпраўным пунктам для аповесці^[7].

Аповесць можна разглядаць як развіццё і пераўтварэнне «Беднай Лізы» М. М. Карамзіна, як паводле сюжэту, так і паводле выкарыстоўваемых мастацкіх сродкаў. Пасля ўцёкаў Дуні з гусарам сюжэт збліжаецца з «Беднай Лізай» і пераварочваецца к канцу аповесці. У фінале, у карамзінскім матыве пакуты вінаватага і паломніцтва на магілу чалавека, які выклікае пачуццё віны, месца загінулай «беднай Лізы», насуперак выбудаванаму раней чаканню («…ты міжволі саграшыш, ды пажадаеш ёй магілы»), займае не «бедная Дуня», а «бедны даглядчык». Аказваецца, што Дуня эквівалент не Лізы, але Эраста; з той розніцай, што той памяняў маладую і бедную Лізу на старую і багатую ўдаву, а Дуня — старога і беднага бацьку на маладога і багатага гусара. Сувязь твораў падкрэсліваецца літаральным супадзеннем дэталей у эпізодах сустрэч Вырына з Мінскім, шматразовым выкарыстаннем формул «бедная Дуня» і іншых карамзінскіх зваротаў. Тое, як ідэі «Беднай Лізы» праламляюцца ў «Станцыйным даглядчыку», уяўляе сабой іранічную крытыку Пушкіным сентыменталісцкага спрашчэння рэчаіснасці^[9][10][7].

Развагі пра чыны таксама сустракаюцца ў Пушкіна ў нататцы «Аб народным выхаванні» (1826).

Сцэна з Дуняй, якая сядзела, як вершніца, на ручцы фатэля, паводле назірання Ганны Ахматавай, паўтарае вобраз з бальзакаўскай «Фізіялогіі шлюбу»: «Я заўважыў прыгожую даму, якая сядзіць на ручцы фатэля…»; гэтая алюзія напэўна лёгка счытвалася сучаснікамі Пушкіна^[11].

Паводле літаратуразнаўцы С. З. Аграновіч, у тэксце можна ўгледзець сувязі са старажытнаславянскай міфалогіяй, і прозвішча станцыйнага даглядчыка «Вырын» утворана Пушкіным ад назвы славянскага царства мёртвых — Вырэя або Ірэя; такім чынам, сам даглядчык — гэта ўладальнік падземнага свету, і роля яго дачкі таксама мае паралель у міфалагічным сюжэце^[12].

Аповесць перакладзена на беларускую мову Кузьмой Чорным. Аповесць выдавалася ў 1936^[13] і 1938^[14] гадах.

• Беларускі пераклад аповесці «Станцыйны даглядчык»