Арап Пятра Вялікага

«Ара́п Пятра́ Вялі́кага» — гістарычны раман Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна.

Каштоўнасць гэтага рамана заключаецца ў тым, што ён з'яўляецца другім празаічным творам у гісторыі літаратурнай творчасці А. С. Пушкіна, які пачаў пісаць «Арапа…» 31 ліпеня 1827 года. Больш за тое, можна лічыць яго па-сапраўднаму ўдалым вопытам напісання празаічнага тэксту, паколькі першым з'яўляецца накід аповесці «Надзенька», якая адносіцца да ліцэйскага перыяду; накід так і не перарос у самадастатковае і скончанае літаратурнае сачыненне. У жніўні і верасні 1836 года былі зафіксаваны апошнія даты аўтарскай працы над тэкстам «Арапа…». У лісце ад 13 (25) красавіка 1837 года С. М. Карамзіна пісала сыну: «На днях Жукоўскі чытаў нам раман Пушкіна, цудоўны: „Ібрагім, царскі Арап“». Гэты негр такі чароўны, што ані не здзіўляешся жарсці, уселенай ім да сябе нават даме двара рэгента; многія рысы характару і нават яго вонкавага выгляду скалькаваны з самога Пушкіна»^[1].

Раман не быў скончаны, а пры жыцці паэта былі надрукаваны толькі два выбраныя ўрыўкі ў якасці «глаў з гістарычнага рамана»^[2], якія з'явіліся ў «Современнике» (1837, т. 5) і былі аб'яднаны пад адной назвай «Арап Пятра Вялікага», паколькі сам Пушкін так і не даў назвы свайму гістарычнаму даследаванню. Вобраз Ібрагіма ў рамане, як неаднаразова адзначалася як сучаснікамі, так і пушкіністамі, мае адзнаку «літаратурнага аўтабіяграфізму»^[3].

У ходзе працы над раманам А. С. Пушкін павінен быў скрупулёзна збіраць матэрыялы пра падзеі пятроўскай эпохі, яе традыцыі і лад жыцця. Асаблівую складанасць, якая падкрэслівае каштоўнасць дасягнення Пушкіна, уяўляе тое, што поўнага ўсёабдымнага гістарыяграфічнага апісання перыяду кіравання Пятра I да Пушкіна не існавала. Адзінай крыніцай для аўтара служыла шматтомная праца І. І. Голікава «Дзейнасць Пятра Вялікага, мудрага пераўтваральніка Расіі», на якую Пушкін у многім абапіраўся ў стварэнні жыццяпісу свайго праслаўленага продка. Голікаву ўдалося сабраць пісьмовы, вусны і фальклорны матэрыял пра пятроўскую эпоху, але ў цэлым звесткі былі прадстаўлены ў надзвычай раздробленым выглядзе. Што датычыцца ключавога фабульнага накірунку рамана «Арап Пятра Вялікага», то ён быў запазычаны з гістарычнага анекдота «Шчодрасць манарха ва ўзнагароджванні заслуг», які быў зафіксаваны тым жа Голікавым. Паколькі А. С. Пушкін сам доўгі час захапляўся збіраннем гістарычных паданняў і анекдотаў, ён уносіў некаторыя карэктывы інтэрпрэтацыйнага характару ў гісторыі, апавядаемыя Голікавым. Другая сюжэтна-бытапісная крыніца для Пушкіна — праца А. В. Карніловіча, якая ўяўляе сабой збор гістарычных нарысаў пра хатняе і паўсядзённае становішча Санкт-Пецярбурга пятроўскай пары.

Нягледзячы на імкненне следаваць прынцыпу гістарычнай дакладнасці, дзеля выйгрышу літаратурнай якасці Пушкін пераасэнсаваў некаторыя фактычныя даныя. У прыватнасці, у рэальнасці А. П. Ганібал ажаніўся толькі праз шэсць гадоў пасля смерці Пятра I, а яго жонка, тэмпераментная грачанка Еўдакія Дыёпер, не паходзіла з баярскага роду. Магчыма, Пушкін пры напісанні «Арапа…» кіраваўся неабходнасцю спалучыць паданні пра Ганібала з паўлегендарнымі паведамленнямі пра іншых продкаў, якія паходзілі з галіны Пушкіных, што надае вобразу загалоўнага персанажа пэўную эклектычную зборнасць, ад чаго аповед толькі выйграе.

Версію аб рэлевантнасці для аўтара сямейных паданняў і гістарычных анекдотаў пацвярджаюць сябры і дарадцы Пушкіна Аляксей Вульф і Пётр Вяземскі, якія выступаюць у ролі асноўных сведкаў літаратурнага працэсу, паколькі эскізы, рабочыя планы, праграмныя распрацоўкі тэксту і чарнавыя варыянты да нас не дайшлі. А. М. Вульф, напрыклад, спасылаючыся на самога Пушкіна, кажа пра тое, што «галоўная завязка рамана будзе нявернасць жонкі гэтага арапа, якая нарадзіла яму белае дзіця, за што была пасаджана ў манастыр».

У цэнтры раманнага тэксту знаходзіцца чалавек, пястун гістарычных абставін, надзелены выключнымі асабістымі якасцямі, з незвычайным лёсам, але зусім не тыповы персанаж ашуканскага наратыву. Цар Пётр — яго кум, таму ён з'яўляецца непахісным паплечнікам рэфармацыйных намераў кіраўніка Расіі, што настройвае супраць «арапа» прадстаўнікоў кансерватыўнага баярскага асяроддзя, незадаволенага актыўнай дзейнасцю цара-рэфарматара. Ён — адданае «птушаня гнязда Пятрова», якое шчыра дэманструе свае лепшыя якасці, няздольнае на здраду і адступніцтва. У той жа час ён як бы знарок пазбаўлены ініцыятывы, волі да самастойнага прыняцця рашэнняў: Пётр вырашае за Ганібала нават пытанні, звязаныя з асабістым жыццём, што ніколькі не бянтэжыць «арапа». Нягледзячы на тое, што пецярбургскія рэаліі пятроўскага часу прадстаўлены чытачу праз прызму ўспрыняцця Ібрагімам Ганібалам і яго сталічным неразлучным прыяцелем Корсакавым, аўтар пакідае за сабой права зрабіць абагульненне. У гэтых адносінах цікава меркаванне даследчыцы творчасці Пушкіна Н. М. Пятрунінай, якая адзначае, што «героі ў аповедзе атрымліваюць асобныя грані аўтарскага ўспрыняцця, ім не даводзіцца спазнаваць час і месца дзеяння ў працэсе паступовага руху ад знешніх праяў духу эпохі да яе глыбінных унутраных працэсаў».

У працэсе працягу працы над раманам аўтару адкрываюцца новыя аспекты вітальнай і духоўнай праблематыкі загалоўнага героя тэксту. Насамрэч у абсалютным цэнтры аповеду знаходзіцца асоба Пятра Вялікага; разам са сваім паплечнікам Ібрагімам ён паўстае ў ролі сувязнога элемента ўсёй прасторава-часавай і культурнай парадыгмы, на якой базуецца тэкст рамана. Важна было прадэманстраваць няспыннае ўнутранае проціборства тых людзей, якія супраціўляліся духоўным і культурным пераўтварэнням Пятра, чаго віртуозна дабіўся Пушкін. Аўтар «Арапа Пятра Вялікага» прадэманстраваў складаныя трансфармацыйныя працэсы, якія мелі месца ў маральным жыцці цэлага народа і краіны ў пераломны для гісторыі Расіі момант. Справа ў тым, што гістарычная навука пачатку 1820-х гадоў у факталагічным і метадалагічным аспектах не была гатова да выканання такой комплекснай задачы, менавіта таму раманная праца А. С. Пушкіна не магла быць завершанай. Сама кананізаваная форма рускага рамана таксама не адпавядала задачам, якія ўсклаў на яе Пушкін, што таксама паўплывала на тое, што «Арап Пятра Вялікага» застаўся незавершаным.

Існуюць літаратуразнаўчыя даследаванні, прысвечаныя генезісу, тэматыцы і сюжэтыцы тэксту рамана: навуковы артыкул Д. П. Якубовіча «Арап Пятра Вялікага» са зборніка «Пушкін. Даследаванні і матэрыялы», выдадзенага ў Ленінградзе ў 1979 годзе, а таксама аналіз «Арапа…», прапанаваны філолагам, фалькларыстам Д. Д. Благім у кнізе «Творчы шлях Пушкіна (1826—1836)».

У 1976 годзе савецкі рэжысёр А. Н. Міта па матывах пушкінскага твору стварыў фільм «Сказ пра тое, як цар Пётр арапа ажаніў», які адразу набыў шырокую папулярнасць.