Капітанская дачка
«Капіта́нская дачка́» — гістарычны раман[1] (або аповесць) Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна, дзеянне якога адбываецца ў час паўстання Емяльяна Пугачова. Упершыню быў апублікаваны без указання імя аўтара ў 4-й кніжцы часопіса «Современник», якая паступіла ў продаж у апошняй дэкадзе 1836 года[2]. Праца над кнігай«Капітанская дачка» належыць да ліку твораў, якімі рускія пісьменнікі 1830-х гадоў адгукнуліся на поспех перакладных раманаў Вальтэра Скота[3]. Першым з гістарычных раманаў на рускую тэму ўбачыў свет «Юрый Міласлаўскі» М. М. Загоскіна (1829) (сустрэча Грынёва з важатым, паводле меркавання пушкіназнаўцаў, узыходзіць да аналагічнай сцэны ў рамане Загоскіна)[4][5]. Пушкін планаваў напісаць гістарычны раман яшчэ ў 1820-я гады (гл. «Арап Пятра Вялікага»), яго займае перспектыва стварэння твора з мноствам герояў, якія маюць шырокі спектр лёсаў і характараў, пастаўлены ў складаныя жыццёвыя ўмовы. Адным з подступаў да тэмы стаў чарнавік «Рамана на Каўказскіх водах», пачаты ўлетку 1831 года. Тут упершыню Пушкіным апрабаваны прыём паралелізму — два героі, пастаўленыя жыццём у сітуацыю складанага маральнага выбару, раскрываюць складаную гаму затоеных у іх раней чалавечых і маральных якасцей. Асобныя сюжэтныя лініі накіду: суперніцтва двух герояў праз дзяўчыну, няўдалае сватанне, інтрыгі ў адносінах да больш удачлівага суперніка, выкраданне гераіні адным з герояў і выратаванне яе іншым, які захаваў гонар і вернасць абавязку – у той ці іншай ступені аказаліся запатрабаванымі ў планах будучага гістарычнага рамана Пушкіна[6]. Задума аповесці пра пугачоўскую эпоху ў многім тлумачыцца грамадскай сітуацыяй тых гадоў у Расіі і ў Еўропе. Рэвалюцыі 1830 года ў Еўропе прывялі да падзення Бурбонаў у Францыі і незалежнасці Бельгіі, паўстанне ў Царстве Польскім, Беларусі і Літве парадкам скаланула Расійскую імперыю і выклікала спачуванне ва ўсім свеце. Адначасова па Расіі пракацілася хваля бунтаў у ваенных пасяленнях, а таксама хваляванняў і бунтаў у сувязі з эпідэміяй халеры. У грамадстве, у якім падзеі Пугачоўшчыны яшчэ былі жывыя ў памяці многіх сучаснікаў, загаварылі пра пагрозу новай сялянскай вайны. Пад уплывам грамадскіх настрояў адначасова з Пушкіным да пугачоўскай тэмы звярнуўся юны Лермантаў у рамане «Вадзім». У гэты час Пушкін, які вырашыў з дапамогай сяброў, у першую чаргу — Жукоўскага, свае праблемы пры імператарскім двары, заявіў пра планы стварэння гістарычных прац, у першую чаргу — гісторыі Пятра Вялікага. Мікалай I прыхільна паставіўся да планаў паэта. Пушкіну, прынятаму на службу ў міністэрства замежных спраў, было дазволена працаваць у дзяржаўных архівах, і імператар у лютым 1832 года асабіста накіраваў паэту зборнік дзяржаўных актаў Расійскай імперыі, якія ўтрымліваюць значны звод дакументаў пятроўскай эпохі. Але ад тэмы Пятра ўвагу паэта адцягнуў знойдзены сярод іншых дакументаў прысуд Пугачову і яго хаўрускнікам, сярод якіх называлася вядомае ў свеце прозвішча — Шванвіч[7][8]. Імя Міхаіла Шванвіча, прадстаўніка вядомага дваранскага роду (сучаснікамі паэта былі два пляменнікі дзяржаўнага злачынцы, адзін з якіх быў сваяком чальца гуртка «Арзамас» Ф. Ф. Вігеля), які стаў саўдзельнікам Пугачова, несумненна павінна было прыцягнуць увагу Пушкіна. У тэксце прысуду не прыводзілася ніякіх дэталей злачынства Шванвіча, толькі фраза пра тое, што ён «палічыў за лепшае гнюснае жыццё, чым сумленную смерць». Улетку 1832 года Пушкін меў намер зрабіць Міхаіла Шванвіча героем рамана, аб'яднаўшы яго з бацькам, які быў выгнаны з лейб-кампаніі пасля таго, як разрубіў палашом у тракцірнай сварцы шчаку Аляксея Арлова[9]. Сярод іншых пугачоўцаў Пушкін звярнуў увагу на людзей з адметнымі зігзагамі біяграфіі. Яіцкі сотнік Пярфільеў быў адпраўлены з Пецярбурга для таго, каб угаварыць казакоў выдаць Пугачова ўраду, а замест гэтага стаў яго бліжэйшым паплечнікам. Ржэўскі купец Далгаполаў доўгі час вадзіў за нос і ўрад, і пугачоўцаў, спрабуючы вырашыць свае камерцыйныя праблемы. Першы план аповесці пра двараніна-пугачоўца з'явіўся ў чарнавых запісах Пушкіна не пазней за жнівень 1832 года[10]:
Паводле навукоўца-пушкініста Пятрунінай, наступным храналагічна па чарзе стварэння стаў план аповесці, які змясціў Шванвіча ў паволжскім маёнтку. Галоўныя падзеі ў плане разгортваюцца ў 1774 годзе, калі паўстанне з меж Яіцкага войска і заводскіх раёнаў Урала пералілося ў сялянскае Паволжа, дзе ўспыхнула з новай сілай. У гэтым плане ўжо намечаны многія вядомыя рысы будучага рамана: завязка «Завея — шынок — разбойнік важаты» адпавядае пабудове сюжэта ў будучай другой главе рамана; намечаны ў плане эпізод з бунтам мужыкоў у вёсцы бацькі галоўнага героя быў рэалізаваны ў «Прапушчанай главе»; лёс героя ў фінале плана вырашае імператрыца Кацярына. Але і адрозненні плана з будучым раманам вельмі значныя. Малады Шванвіч паўстае тут не звязаным са службай, любоўная лінія не пераплецена з драматычнымі абставінамі рускага бунту — абранніца Шванвіча ўсяго толькі сасватана за іншага. Сустрэча з незнаёмцам пасярод завеі дае герою сродкі — банду паўстанцаў для вырашэння асабістых абставін[12]. Гэтая рамантычная фабула вельмі блізкая да сюжэту аповесці «Дуброўскі». У верасні 1832 года Пушкін пачуў ад свайго сябра Паўла Нашчокіна гісторыю пра двараніна Астроўскага, якая адбылася ў пачатку 1830-х гадоў. Застаўшыся без маёнтка ў выніку судовай справы з суседам, Астроўскі разам са сваімі сялянамі склаў банду, якая грабіла суседзяў. Відавочна, што сапраўдная гісторыя пра двараніна, выбітага са звыклай каляіны на разбойніцкі шлях, аказалася блізкай да бягучых пушкінскіх планаў, і ў кастрычніку 1832 года паэт адклаў планы пра Шванвіча дзеля рамантычнай аповесці пра двараніна-разбойніка, які адрозніваўся «розумам, адважнасцю і нейкай велікадушнасцю». Але к студзеню 1833 года рамантычная інтрыга «Дуброўскага», якая прасоўвалася ў напісанні спачатку вельмі хутка, відавочна, перастала задавальняць Пушкіна і была ім адкладзена. Ён зноў вярнуўся да сюжэту пра двараніна-пугачоўца. У новым плане з'яўляюцца вядомыя рысы будучага рамана[13]:
Усе тры планы будучай аповесці адрозніваюцца матывамі дзеянняў галоўнага героя, у шэрагі пугачоўцаў яго прыводзіць «буяная ўдаласць» пецярбургскага жыцця і знаёмства з Пярфільевым у першым плане, каханне — у другім, ідэйны пераход радавога двараніна на бок паўстанцаў — у трэцім. І кожны раз пытанне матывіроўкі ўчынкаў маладога Шванвіча не задавальняла Пушкіна, ён не лічыў іх дастаткова лагічнымі і пераканаўчымі. Пошук прычыны, з якой прадстаўнік вядомага роду апынуўся сярод паўстанцаў, падвёў Пушкіна да неабходнасці глыбейшага вывучэння гісторыі Пугачоўшчыны. 7 лютага 1833 года ён упершыню звярнуўся да вайсковага міністра Чарнышова з просьбай аб пошуку дакументаў у архівах вайсковага ведмаства, матывуючы гэта працай над біяграфіяй Суворава. Пушкін таксама вывучыў усе вядомыя друкаваныя працы, прысвечаныя Пугачоўшчыне, прыкладна ў гэты час у яго паперах з'явіўся першы накід да будучай «Гісторыі Пугачова» — «Між незадаволенымі Яіцкімі казакамі…». Паэта ўсё больш прываблівала біяграфія мужыцкага цара, «слаўнага мяцежніка» — Емяльяна Пугачова[15]. У атрыманых архіўных дакументах Пушкін не знайшоў ніякай інфармацыі пра дзеянні Шванвіча сярод паўстанцаў. Але ён выявіў, што гэта быў не адзіны выпадак пераходу ўрадавых афіцэраў да Пугачова. Яго ўвагу прыцягнула справа капітана Башарына — армейскага афіцэра, уратаванага ад смяротнага пакарання пасля ўзяцця пугачоўцамі памежнай крэпасці дзякуючы заступніцтву падначаленых яму жаўнераў — «ён быў да іх добры і ў жаўнерскіх бедах іх не пакідаў». І хаця Пушкіна несумненна прывабіў лёс Башарына дзякуючы таму факту, што ў адрозненне ад большасці іншых палонных афіцэраў, той застаўся верным Пугачову да канца, у новым плане аповесці ён адышоў ад сапраўднай яго біяграфіі — «вярнуў» яго ў атрад Міхельсона[16][17]:
Рэальны Башарын не быў малады і прабіўся ў капітаны з салдацкіх дзяцей. Але Пушкін надзяліў яго дэталямі біяграфіі, якія больш пасуюць Шванвічу, бо трапіць у гвардзейскі полк было магчыма толькі для нашчадка саліднага дваранскага роду. Пушкінскі Башарын малады і ўсё яшчэ адчувае апеку свайго бацькі. Міжволі апынуўшыся сярод пугачоўцаў, ён ратуе свайго бацьку ад гібелі, але той не хоча прызнаваць сына ў натоўпе бунтаўшчыкоў. Пушкін спрабуе паставіць юнага героя ў сітуацыю канфлікту і маральнага выбару — паміж сям'ёй, сваім класам і паўсталым народам на чале з Пугачовым, які пакінуў яго ў жывых. У адрозненне ад актыўнага паплечніка Пугачова Шванвіча, Пушкін змяшчае Башарына хутчэй у становішча сведкі, які дае магчымасць асвятліць агульныя і прыватныя падзеі ў лагеры мяцежнікаў і шырэй раскрыць фігуру іх правадыра. У канцы сюжэта Башарын вымушаны весці бацьку да Пугачова, каб той мог апраўдаць яго ў вачах бацькі і пацвердзіць, што юнак апынуўся ў мяцежным лагеры не па сваёй волі. Упершыню ў плане Пушкіна Пугачоў займае настолькі важнае месца, становіцца асноўнай дзейнай асобай і вяршыцелем лёсу[19][20]. Акрамя асноўнай лініі будучага рамана, Пушкін намеціў новую рамантычную лінію, згодна з якой Башарын ратуе дачку забітага каменданта крэпасці:
Новыя дэталі, якія не сустракаліся ў папярэдніх планах пра Шванвіча, звязаны з вывучэннем Пушкіным дакументаў пачатковага перыяду паўстання. Яго ўвагу прыцягнулі сапраўдныя гісторыі камендантаў прыгранічных крэпасцей Вялоўскага і Харлава, якія адправілі сваіх жонак дзеля бяспекі ў буйнейшую Тацішчаву крэпасць. Абодва засталіся вернымі абавязку і былі павешаны пасля ўзяцця іх крэпасцей Пугачовым, жонка Вялоўскага загінула ў ходзе штурму Тацішчавай, жонка Харлава (і дачка каменданта Тацішчавай) Таццяна стала наложніцай Пугачова і была забіта казакамі праз месяц. Такім чынам, новая рамантычная лінія была цесна пераплецена з рэальнымі падзеямі і магчымай логікай дзеянняў героя ў арміі Пугачова. Для яснейшага ўяўлення пра падзеі ў пугачоўскім лагеры Пушкін усё ясней разумеў неабходнасць паездкі да мясцін, дзе разгортваліся падзеі яго будучага рамана[21]. У красавіку 1833 года Пушкін адклаў працу над будучым раманам і цалкам засяродзіўся на працы над «Гісторыяй Пугачова». Паводле пушкіназнаўцы Пятрунінай, магчыма, што Пушкін планаваў зрабіць перад будучым раманам гістарычны агляд апісваемых падзей, падобна да таго, як гэта зрабіў Вальтэр Скот у рамане «Роб Рой», які пачынаецца вялізнымі ўводзінамі з дэталёвым апісаннем падзей XVIII стагоддзя ў Шатландыі. Скончыўшы чарнавы варыянт «Гісторыі Пугачова», Пушкін запытаў дазволу на паездку ў Казанскую і Арэнбургскую губерні. У адказ на просьбу ўдакладніць мэты паездкі Пушкін указаў працу менавіта над гістарычным раманам, а не гістарычным даследаваннем. Дазвол быў атрыманы, і 17 жніўня паэт выехаў у Казань[22]. У паездцы па месцах Пугачоўшчыны Пушкін збольшага збіраў матэрыялы для сваёй гістарычнай працы. Але ён таксама старанна адбіраў асобныя дэталі, фразы, падзеі, якія паслужаць яму і для будучага рамана. Так, у Казані, у ходзе размовы з прафесарам К. Ф. Фуксам, які прымаў яго, Пушкіна зацікавіла гісторыя нейкага лютаранскага пастара. Будучы калоднікам у казанскім астрозе Пугачоў атрымліваў хлеб ад яго ў выглядзе міласціны. Пасля ўзяцця Казані пастар быў схоплены паўстанцамі і прыведзены да самазванца, Пугачоў пазнаў яго і ў якасці падзякі абдарыў яго канём і званнем «палкоўніка». На шчасце для пастара, ён у сумятні наступных дзён здолеў адстаць ад разбітай арміі самазванца і вярнуцца дадому. Матыў падзякі Пугачова, а таксама момант пазнавання чалавека, які калісьці зрабіў таму добрую паслугу, падаліся Пушкіну вельмі адметнымі, ён выкарыстаў іх у будучым рамане, у сцэнах першай сустрэчы падчас бурану і пазнавання і выратавання Грынёва ад шыбеніцы пасля заступніцтва Савельіча[23]. Прыезд у Арэнбург дазволіў паэту на ўласныя вочы ўявіць месцы дзеяння будучага рамана, прыроду, людзей, іх маўленне, дэталі паўсядзённага жыцця. Асаблівую каштоўнасць для Пушкіна мелі размовы са сведкамі падзей — жыцця памежных крэпасцей і ўзяцця іх Пугачовым, побыту пугачоўскага лагера, падзей аблогі Арэнбурга. Рамзовы з Арынай Бунтавай, Марынай Дзяхцяравай, Іванам Кісялёвым і іншымі сведкамі далі Пушкіну каштоўныя дэталі, амаль даслоўна працытаваныя ім у «Капітанскай дачцэ». Страшныя дэталі смяротнага пакарання паланёных камендантаў крэпасцей, лёс іх жонак і дзяцей са слоў простых сведкаў падзей зрабілі на Пушкіна мацнейшае ўражанне. Аповеды пра каменданта Тацішчавай крэапсці Рыгора Міронавіча Ялагіна (у аповедах казакі называлі яго Рыгорам Міронавым), лёс яго жонкі і дачкі Таццяны, а таксама сустрэтыя па дарозе ва Уральск мелавыя горы па беразе ракі пазней трансфармуюцца ў Белагорскую крэпасць і сям'ю яе каменданта капітана Міронава. Паводле ўспамінаў У. І. Даля, які суправаджаў Пушкіна ў паездцы па крэпасцях памежнай лініі, Пушкін распавядаў пра планы будучага вялікага рамана, але баяўся, што ён не збярэцца пісаць яго цяпер, «не збярэцца саўладаць з ім». Сапраўдныя падзеі грандыёзнай трагедыі Пугачоўшчыны адкрываліся перад паэтам, і ён разумеў, што яны перакрэсліваюць усе раней задуманыя планы і схемы, усе яго сюжэтныя хады не адпавядаюць адкрытай рэальнасці. Ён прыняў рашэнне ўвосень 1833 года завяршыць у Болдзіне «Гісторыю Пугачова», адклаўшы раман, які трэба было нанава асэнсаваць[24]. Па-новаму паўстала перад Пушкіным і фігура Пугачова. Паэт зрабіў некалькі запісаў у сваіх паперах, якія сведчылі пра па-ранейшаму пачцівае стаўленне простых казакоў да самазванца, нягледзячы на яго выкрыццё і мінулыя дзесяцігоддзі: «Грэх сказаць, — казала мне 80-гадовая казачка, — на яго мы не скардзімся; ён нам зла не зрабіў»; «Ён для цябе Пугачоў, — адказваў мне сярдзіта стары, — а для мяне ён быў вялікі Гасудар Пётр Фёдаравіч». Пушкін збіраў важныя дэталі для складанага псіхалагічнага партрэта Пугачова, які па ходу падзей паверыў у сваю «царскую» прыроду («Стары ты чалавек, хіба гарматы льюць на цароў?»), але быў абмежаваны ў сваіх дзеяннях колам паплечнікаў, якія выдатна ведалі пра яго сапраўднае казацкае паходжанне («Вуліца мая цесная, волі мне мала…»). Размовы з арэнбургскімі і ўральскімі казакамі дазволілі Пушкіну зрабіць наступную выснову, прыведзеную ў «Заўвагах пра бунт»[25]:
Валуеў прыязджае ў крэпасць. Муж і жонка Горысавы. Абое душа ў душу — Маша, іх распешчаная дачка — (паненка Мар'я Горысава). Ён улюбляецца ціха і мірна. Атрымліваюць звестку, і капітан раіцца з жонкай. — Казак, які прывёз ліст, падбухторвае крэпасць — капітан умацоўваецца, рыхтуецца да абароны (а дачку адсылае —). Падступае… крэпасць абкладзена — прыступ адбіты — Валуеў паранены — у доме каменданта — другі прыступ. — Крэпасць узята — сцэна шыбеніцы. [Швабрын] Валуеў узяты ў стан Пугачова. Ад яго адпушчаны ў Арэнбург. Валуеў у Арэнбургу. — Рада — Камендант — Губернатар — Мытны даглядчык — Пракурор — Атрымлівае ліст ад Мар'і Іванаўны… Акад. выд. Т. 8. — С. 930[11]
Толькі ўвосень 1834 года ў чарнавіках Пушкіна з'яўляецца новы план рамана, у якім ужо няма ані Шванвіча, ані Башарына — герою часова дадзена імя Валуева (сучаснік паэта 20-гадовы Валуеў быў у гэты час жаніхом дачкі П. А. Вяземскага). Пушкін прапусціў план першых глаў будучага рамана, магчыма, што яны для яго ўжо былі зразумелыя. Развіццё сюжэта, з паланеннем параненага Валуева і далейшым вызваленнем яго Пугачовым, дало магчымасць Пушкіну падрабязна апісаць абодва варожыя лагеры — пугачоўскі і ўрадавы ў Арэнбургу, а таксама прамаляваць усталяваную чалавечую сувязь паміж юнаком і кіраўніком мяцежнікаў, раскрыць характар Пугачова. Упершыню ў чарнавіку з'явілася прозвішча Швабрын. Пушкіназнаўцы высоўвалі розныя версіі, частка з іх дапусціла, што яно з'явілася ў выніку аб'яднання прозвішчаў Шванвіча і Башарына — Шва- і — Б-рын. Многія ўказвалі на немілагучнасць, вытворнасць ад швабра як указанне на подласць і нізасць характару новага персанажа. Таксама ўпершыню ў новым плане Пушкін падрабязна прапрацоўваў дэталі побыту прыгранічнай крэпасці і жыцця сям'і яе каменданта. Новым прынцыповым момантам плану стала змяненне галоўнай інтрыгі рамана — замест ідэйнага пераходу двараніна ў стан паўстанцаў Пушкін апісвае працэс маральнага станаўлення галоўнага героя, які здае «экзамен на чалавека і двараніна»[27]. Пушкіназнаўца Юліян Оксман тлумачыў метамарфозы характару і матывацыі галоўнага героя і сюжэтнай лініі будучага рамана цэнзурнымі абмежаваннямі, з якімі Пушкін непазбежна б сутыкнуўся пры спробе апублікаваць раман пра двараніна-пугачоўца. З гэтым было звязана і зніжэнне інтэлектуальнага ўзроўню галоўнага героя — ад Шванвіча, прадстаўніка пецярбургскай эліты і ідэйнага паплечніка самазванца, праз Башарына — які перайшоў у стан Пугачова ў выніку заступніцтва яго жаўнераў (ці ўратаванага ім у буран башкіра), да Валуева — «міжвольнага пугачоўца», сведкі чалавечых рыс самазванца. Такім чынам, Оксман тлумачыў усе змены ў сюжэце і матывіроўцы герояў ад чарнавіка да чарнавіка будучага рамана цэнзурна-тактычнымі хітрыкамі Пушкіна. Дадатковае ўвядзенне рэзка адмоўнай фігуры Швабрына, «злодзея і здрадніка», у гэтым выпадку дазволіла б захаваць у цэнзуры сведчанні Валуева пра жыццё пугачоўскага лагера і асобу Пугачова[28]. Паводле многіх пушкіназнаўцаў, якія пярэчылі Оксману, у прыватнасці — Аляксандрава, Аўчыннікава, Пятрунінай, нават раннія планы пушкінскага рамана не даюць падставы меркаваць пра пушкінскага Шванвіча як пра «ідэйнага пугачоўца». Яго сувязь з паўстанцамі — хутчэй працяг юнацкага буянства, успадкаванага ад бацькі. Рэальныя гістарычныя абставіны выключалі хаўрус нават самага радыкальна настроенага двараніна (умоўнага Радзішчава) са стыхійным народным рухам. Гэта было прадэманстравана ў ходзе выступлення дзекабрыстаў, памятнага паэту, гэтую выснову Пушкін зрабіў і ў ходзе працы над сваёй гістарычнай працай: «Пугачоў і яго саўдзельнікі хацелі спярша і дваран схіліць на свой бок, але выгады іх былі надта процілеглыя…» Змяненне абставін і матывацыі галоўнага героя былі звязаны наўпрост з паступовым пашырэннем кола звестак пра Пугачоўшчыну, з раузменнем характару і матываў дзеянняў варожых бакоў[29]. Паводле П. В. Аненкава, «сціслы і толькі вонкава сухі пераказ, прыняты ім у „Гісторыі“, знайшоў нібы дапаўненне ва ўзорным яго рамане, які мае цеплыню і прывабнасць гістарычных нататак», у рамане, «які прадстаўляў іншы бок прадмета — бок нораваў і звычаяў эпохі»[30]. Яшчэ адной крыніцай рамана паслужыла навэла арэнбуржца А. П. Крукава «Рассказ моей бабушки»[31].
Пры напісанні аповесці выкарыстана гісторыя адстаўнога паручніка Аляксея Грынёва — памешчыка сяла Салдацкае Белгародскай губерні. Пасля задушэння паўстання Емяльяна Пугачова Аляксея Грынёва абвінавацілі ў сувязях з прадстаўнікамі мяцежнікаў, якія схілялі насельніцтва губерні на бок паўстанцаў, і арыштавалі. Але неўзабаве ён быў адпушчаны дадому паводле асабістага распараджэння імператрыцы Кацярыны II[33]. .jpg) Пазней Пушкін надаў аповеду форму мемуараў, а апавядальнікам і галоўным героем зрабіў двараніна, які захаваў вернасць абавязку нягледзячы на спакусу перайсці на бок бунтаўшчыкоў[34]. Гістарычная фігура Шванвіча, такім чынам, расшчапілася на вобразы Грынёва і яго антаганіста — «адкрыта ўмоўнага»[35] злодзея Швабрына. Сцэна сустрэчы Машы з імператрыцай у Царскім Сяле была, відавочна, падказана гістарычным анекдотам пра міласць Іосіфа II да «дачкі аднаго капітана»[36]. Нестандартны, «хатні» вобраз непазнанай Кацярыны, намаляваны ў аповесці, заснаваны на гравюры М. Уткіна з вядомага партрэта Баравікоўскага[37] (выкананага, тым не менш, нашмат пазней за падзеі Пугачоўскага паўстання)[5]. Вальтэр-скотаўскія матывыМногія сюжэтныя палажэнні «Капітанскай дачкі» перагукаюцца з раманамі Вальтэра Скота, на што ўказваў, у прыватнасці, М. Чарнышэўскі[38]. У Савельічы яшчэ Бялінскі ўбачыў «рускага Калеба»[39]. Камічны эпізод з лічэннем Савельіча Пугачову мае аналаг у «Прыгодах Найджэла» (1822)[40]. У царскасельскай сцэне «дачка капітана Міронава пастаўлена ў аднолькавае становішча з гераіняй „Эдынбургскай вязніцы“» (1818), — указваў у свой час А. Д. Галахаў[41].
Да раманаў Скота ўзыходзіць і разгорнутая сістэма эпіграфаў са «старых песень», і афармленне аповеду пасляслоўем фіктыўнага выдаўца[42]. Публікацыя і першыя водгукі«Капітанская дачка» была апублікавана за месяц да гібелі аўтара ў часопісе «Современник», які выдаваўся Пушкіным, пад выглядам нататак нябожчыка Пятра Грынёва. З гэтага і наступных выданняў рамана па цэнзурных меркаваннях была выпушчана глава пра бунт сялян у вёсцы Грынёва, якая захавалася ў чарнавым рукапісе. Да 1838 года ніякіх друкаваных водгукаў на аповесць не настала, аднак Гогаль у студзені 1837 года адзначаў, што яна «зрабіла ўсеагульны эфект». А. І. Тургенеў пісаў 9 студзеня 1837 года К. Я. Булгакаву[43]:
Незадоўга да публікацыі П. А. Вяземскі, які чуў раман у аўтарскім чытанні ў сядзібе Астаф'ева, даслаў Пушкіну дробныя заўвагі адносна факталогіі[44]. Пушкін прасіў крытыкі і ў князя У. Ф. Адоеўскага, які адказваў у студзеньскім лісце:
Крыніцы
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
