Мікалай II (імператар расійскі)Мікала́й II Алякса́ндравіч (6 (18) мая 1868, Царскае Сяло — 17 ліпеня 1918, Екацярынбург[10]) — апошні імператар Расійскай імперыі (з 20 кастрычніка (1 лістапада) 1894 па 2 (15) сакавіка 1917), сын імператара Аляксандра III і Марыі Фёдараўны. Царстваванне Мікалая II было адзначана эканамічным развіццём Расіі і адначасова ўзростам у ёй сацыяльна-палітычных супярэчнасцей, рэвалюцыйнага руху, што выліўся ў рэвалюцыю 1905—1907 гадоў і Лютаўскую рэвалюцыю 1917 года; у знешняй палітыцы — экспансіяй на Далёкім Усходзе, вайной з Японіяй, а таксама ўдзелам Расіі ў ваенных блоках еўрапейскіх дзяржаў і Першай сусветнай вайне. Мікалай II адрокся ад прастола падчас Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года і знаходзіўся разам з сям’ёй пад хатнім арыштам у царскасельскім палацы. Улетку 1917 года паводле рашэння Часовага ўрада быў разам з сям’ёй адпраўлены ў высылку ў Табольск, а ўвесну 1918 года перавезены бальшавікамі ў Екацярынбург, дзе ў ліпені 1918 года быў расстраляны разам з сям’ёй і набліжанымі да яе асобамі. Услаўлены (разам з жонкай і дзецьмі) Рускай Праваслаўнай Царквой як пакутнік 20 жніўня 2000 года[11], раней, у 1981 годзе, услаўлены Рускай Праваслаўнай Царквой за мяжой як мучанік. Імёны, тытулаванні, мянушкіХлопчык атрымаў традыцыйнае раманаўскае імя — «Мікалай». Апроч таго, гэту сітуацыю можна аднесці да «наймення па дзядзьку» (звычай, які вядомы з Рурыкавічаў). Ён быў названы ў памяць памерлага маладым старэйшага брата бацькі і жаніха маці — цэсарэвіча Мікалая Аляксандравіча. «Супадалі імёны, імёны па бацьку, тэзаіменныя святыя саміх цэсарэвічаў (Мікалай Мірлікійскі) і іх бацькаў (Аляксандр Неўскі)»[12]. Тэзаімяніны — 6 снежня па юліянскім календары (свята Мікалая Цудатворца). З нараджэння тытулаваўся Яго імператарская высокасць (гасудар[заўв 2]) вялікі князь Мікалай Аляксандравіч. Пасля гібелі з прычыны тэракту, здзейсненага народнікамі, 1 сакавіка 1881 года дзеда, імператара Аляксандра II, атрымаў тытул спадчынніка цэсарэвіча. Поўны тытул Мікалая II як імператара: «Божиею поспе́шествующею милостию Николай Вторы́й[заўв 3], император и самодержец Всероссийский, Московский, Киевский, Владимирский, Новгородский; царь Казанский, царь Астраханский, царь Польский, царь Сибирский, царь Херсонеса Таврического, царь Грузинский; государь Псковский и великий князь Смоленский, Литовский, Волынский, Подольский и Финляндский; князь Эстляндский, Лифляндский, Курляндский и Семигальский, Самогитский, Белостокский, Корельский, Тверский, Югорский, Пермский, Вятский, Болгарский и иных; государь и великий князь Новагорода низовския земли́, Черниговский, Рязанский, Полотский, Ростовский, Ярославский, Белозерский, Удорский, Обдорский, Кондийский, Витебский, Мстиславский и всея Северныя страны́ повелитель; и государь Иверския, Карталинския и Кабардинския земли́ и области Арменския; Черкасских и Горских князей и иных наследный государь и обладатель, государь Туркестанский; наследник Норвежский, герцог Шлезвиг-Голштейнский, Стормарнский, Дитмарсенский и Ольденбургский и прочая, и прочая, и прочая». У сувязі з падзеямі на Хадынцы і 9 студзеня 1905 года празваны радыкальнай апазіцыяй «Мікалаем Крывавым»[13]; з такой мянушкай фігураваў у савецкай папулярнай гістарыяграфіі. Жонка прыватна называла яго «Нікі». Каўказскія горцы, якія праходзілі службу ў Каўказскай тубыльнай коннай дывізіі імператарскай арміі, звалі гасудара Мікалая II «Белым Падзішахам», тым самым паказваючы сваю павагу і адданасць расійскаму імператару. Дзяцінства, адукацыя і выхаванне   Мікалай II — старэйшы сын імператара Аляксандра III і імператрыцы Марыі Фёдараўны. Адразу пасля нараджэння, 6 мая 1868 года, быў нарачоны Мікалаем[14]. Хрышчэнне немаўляці было здзейснена духоўнікам імператарскай сям’і протапрэсвітарам Васілём Бажанавым ва Уваскрасенскай царкве Вялікага Царскасельскага палаца 20 мая таго ж года; хроснымі бацькамі былі: Аляксандр II, каралева Дацкая Луіза, спадчынны прынц Дацкі Фрыдрых, вялікая княгіня Алена Паўлаўна[15]. У раннім дзяцінстве выхавальнікам Мікалая і яго братоў быў англічанін Карл Восіпавіч Хіс, які жыў у Расіі (Charles Heath, 1826—1900); яго афіцыйным выхавальнікам як спадчынніка ў 1877 годзе быў прызначаны генерал Рыгор Рыгоравіч Даніловіч. Мікалай атрымаў хатнюю адукацыю ў рамках вялікага гімназічнага курса; у 1885—1890 гадах — па адмыслова напісанай праграме, што злучала курс дзяржаўнага і эканамічнага аддзяленняў юрыдычнага факультэта ўніверсітэта з курсам Акадэміі Генеральнага штаба. Навучальныя заняткі вяліся 13 гадоў: першыя восем гадоў былі прысвечаныя прадметам пашыранага гімназічнага курса, дзе асаблівая ўвага надавалася вывучэнню палітычнай гісторыі, рускай літаратуры, англійскай, нямецкай і французскай моў (англійскай Мікалай Аляксандравіч валодаў як роднай); наступныя пяць гадоў прысвячаліся вывучэнню ваеннай справы, юрыдычных і эканамічных навук, патрэбных для дзяржаўнага дзеяча. Лекцыі чыталіся навукоўцамі з сусветным імем: Мікалаем Мікалаевічам Бекетавым, Мікалаем Мікалаевічам Обручавым, Цэзарам Антонавічам Кюі, Міхаілам Іванавічам Драгаміравым, Мікалаем Хрысціянавічам Бунгэ, Канстанцінам Пятровічам Пабеданосцавым і іншымі. Усе яны, зрэшты, толькі чыталі лекцыі. Пытаць, каб праверыць, як засвоены матэрыял, не мелі права[16]. Протапрэсвітар Ян Янышаў вучыў цэсарэвіча кананічнаму праву ў сувязі з гісторыяй царквы, галоўным раздзелам багаслоўя і гісторыі рэлігіі[17]. 6 мая 1884 года, па дасягненні паўналецця (для спадчынніка), прынёс прысягу ў Вялікай царкве Зімовага палаца, пра што паведамлялася найвышэйшым маніфестам[18]. Першым апублікаваным ад яго імя актам быў рэскрыпт на імя маскоўскага генерал-губернатара Уладзіміра Андрэевіча Даўгарукава: 15 тысяч рублёў для размеркавання, паводле рашэння генерал-губернатара, «паміж жыхарамі Масквы, якія найбольш маюць патрэбу ў дапамозе»[18]. Першыя два гады Мікалай служыў малодшым афіцэрам у шэрагах Праабражэнскага палка. Два летнія сезоны ён праходзіў службу ў шэрагах лейб-гвардыі гусарскага палка эскадронным камандзірам, а потым лагерны збор у шэрагах артылерыі. 6 жніўня 1892 года быў узведзены ў палкоўнікі. У той жа час бацька ўводзіць яго ў курс спраў па кіраванні краінай, запрашаючы браць удзел у пасяджэннях Дзяржаўнага Савета і Кабінета міністраў. Па прапанове міністра шляхоў зносін Сяргея Юльевіча Вітэ, Мікалай у 1892 годзе для набыцця досведу ў дзяржаўных справах быў прызначаны старшынёй камітэта па пабудове Транссібірскай чыгункі. К 23-му гаду свайго жыцця спадчыннік трона быў чалавекам, які атрымаў шырокія звесткі ў розных абласцях ведаў. У праграму адукацыі ўваходзілі вандраванні па розных губернях Расіі, якія ён здзяйсняў разам з бацькам. У давяршэнне адукацыі бацька вылучыў у яго дырэктыву крэйсер «Памяць Азова» ў складзе эскадры для вандравання на Далёкі Усход. За дзевяць месяцаў са світай наведаў Аўстра-Венгрыю, Грэцыю, Егіпет, Індыю, Кітай, Японію, а пазней сухапутным шляхам з Уладзівастока праз усю Сібір вярнуўся ў сталіцу Расіі. Падчас вандравання Мікалай вёў асабісты дзённік. У Японіі на Мікалая быў здзейснены замах (гл. Інцыдэнт у Оцу); а кашуля з плямамі крыві захоўваецца ў Эрмітажы[19]. Апазіцыйны палітык, член Дзяржаўнай думы першага склікання Віктар Пятровіч Абнінскі ў сваім антыманархічным складанні «Апошні самадзержац» сцвярджаў, што Мікалай «адзін час зацята адмаўляўся ад прастола», але быў змушаны саступіць патрабаванню Аляксандра III і «падпісаць пры жыцці бацькі маніфест пра сваё ўступленне на прастол»[20]. Уступленне на прастол і пачатак кіравання Першыя крокі і каранаваннеПраз некалькі дзён па сконе Аляксандра III (20 кастрычніка 1894 года) і свайго ўступлення на прастол (найвышэйшы маніфест абнародаваны 21 кастрычніка[заўв 4]; у той жа дзень прыносілася прысяга саноўнікамі, урадоўцамі, прыдворнымі і ў арміі[22]), 14 лістапада 1894 года ў Вялікай царкве Зімовага палаца пабраўся шлюбам з Аляксандрай Фёдараўнай; мядовы месяц праходзіў у атмасферы паніхід і жалобных візітаў[23]. Аднымі з першых кадравых рашэнняў імператара Мікалая II было звальненне ў снежні 1894 года канфліктнага Іосіфа Уладзіміравіча Гуркі з паста генерал-губернатара Царства Польскага і прызначэнне ў лютым 1895 года на пост міністра замежных спраў Аляксея Барысавіча Лабанава-Растоўскага — па смерці Мікалая Карлавіча Гірса. У выніку абмену нотамі ад 27 лютага (11 сакавіка) 1895 года[24] было ўсталявана «размежаванне сфер уплыву Расіі і Вялікабрытаніі ў вобласці Паміраў, на ўсход ад возера Заркуль (Вікторыя)», па рацэ Пяндж; Памірская воласць увайшла ў склад Ошскага павета Ферганскай вобласці; Ваханскі хрыбет на расійскіх картах атрымаў пазначэнне хрыбта імператара Мікалая II. Першым буйным міжнародным актам імператара з’явілася Траістая інтэрвенцыя — адначасовае (11 (23) красавіка 1895 года), па ініцыятыве расійскага МЗС, выстаўленне (разам з Германіяй і Францыяй) патрабаванняў да Японіі перагледзець умовы Сіманасекскага мірнага дагавора з Кітаем, адмовіўшыся ад прэтэнзій на Ляадунскі паўвостраў. Першым публічным выступленнем імператара ў Санкт-Пецярбургу стала яго прамова 17 студзеня 1895 года ў Мікалаеўскай зале Зімовага палаца перад дэпутацыямі дваранства, земстваў і гарадоў, што прыбылі «для выказвання іх вялікасцям вернападданніцкіх пачуццяў і прынясення віншавання са шлюбам»; прамоўлены тэкст (ён быў загадзя напісаны, але імператар прамаўляў яго толькі часам зазіраючы ў паперку) абвяшчаў: «Мне вядома, што ў апошні час чуліся ў некаторых земскіх сходах галасы людзей, якія захапляліся бессэнсоўнымі летуценнямі пра ўдзел прадстаўнікоў земства ў справах унутранага кіравання. Хай усе ведаюць, што я, прысвячаючы ўсе свае сілы выгодзе народнай, буду ахоўваць пачатак самадзяржаўя гэтак жа цвёрда і няўхільна, як ахоўваў яго мой незабыўны, памерлы бацька»[25]. У сувязі з прамовай цара обер-пракурор Канстанцін Пятровіч Пабеданосцаў 2 лютага таго ж года пісаў вялікаму князю Сяргею Аляксандравічу: «Пасля прамовы гасудара працягваецца хваляванне з балбатнёй любога роду. Я не чую яе, але мне расказваюць, што паўсюль у моладзі і інтэлігенцыі ідзе пляткарства з нейкім раздражненнем супраць маладога гасудара. Учора заязджала да мяне Марыя Ал. Мяшчэрская (ур. Паніна)[заўв 5], якая прыехала сюды на кароткі час з вёскі. Яна ў абурэнні ад усіх гаворак, якія чуе з гэтай нагоды ў гасціных. Затое на простых людзей і на вёску слова гасудара пакінула станоўчае ўражанне. Многія дэпутаты, едучы сюды, чакалі бог ведае чаго, і, пачуўшы, уздыхнулі свабодна. Але як сумна, што ў верхніх колах адбываецца недарэчнае раздражненне. <…> Я ўпэўнены, на жаль, што большасць членаў дзяржаўнага Савета ставіцца крытычна да ўчынку гасудара і, на жаль, некаторыя міністры таксама! Бог ведае, што было ў галовах у людзей да гэтага дня і якія выраслі чаканні… Праўда, што давалі да таго нагоду… Многія простыя рускія людзі былі збіты з толку ўзнагародамі, абвешчанымі 1 студзеня. Выйшла так, што новы гасудар з першага кроку адрозніў тых самых, каго нябожчык лічыў небяспечнымі <…> Усё гэта выклікае боязь за будучыню»[26]. У пачатку 1910-х прадстаўнік левага крыла кадэтаў Віктар Пятровіч Абнінскі пісаў пра прамову цара ў сваім антыманархічным творы:
Гісторык Сяргей Сяргеевіч Ольдэнбург пісаў пра прамову 17 студзеня: «Рускае адукаванае грамадства, у сваёй большасці, прыняло гэту прамову як выклік сабе <…> Прамова 17 студзеня рассеяла надзеі інтэлігенцыі на магчымасць канстытуцыйных ператварэнняў зверху. У гэтым дачыненні яна паслужыла выточнай кропкай для новага ўзросту рэвалюцыйнай агітацыі, на якую зноў сталі знаходзіць сродкі»[29]. .jpg) Каранаванне імператара і яго жонкі адбылося 14 (26) мая 1896 года. Благая арганізацыя свята прывяла да таго, што на Хадынскім полі адбылася даўка, у якой загінулі 1379 людзей, а яшчэ некалькі соцень атрымалі цяжкія траўмы. Гэта падзея яшчэ больш пахіснула імідж імператара. У тым жа годзе праходзіла Усерасійская прамысловая і мастацкая выстаўка у Ніжнім Ноўгарадзе, якую ён наведаў. У красавіку 1896 года адбылося фармальнае прызнанне расійскім урадам балгарскага ўрада князя Фердынанда. У 1896 годзе Мікалай II таксама здзейсніў вялікае падарожжа ў Еўропу, сустрэўшыся з Францам-Іосіфам, Вільгельмам II, каралевай Вікторыяй (бабкай Аляксандры Фёдараўны); завяршэннем падарожжа стала яго прыбыццё ў сталіцу саюзнай Францыі Парыж. Пад яго прыезд у верасні 1896 года ў Вялікабрытанію, адбылося рэзкае абвастрэнне адносін паміж Вялікабрытаніяй і Асманскай імперыяй, звязанае з разанінай армянаў у Асманскай імперыі, і адначасовае збліжэнне Санкт-Пецярбурга з Канстанцінопалем; будучы госцем у каралевы Вікторыі ў Балмарале, Мікалай, пагадзіўшыся на супольную распрацоўку праекта рэформаў у Асманскай імперыі, адрынуў зробленыя яму англійскім урадам прапановы зрынуць султана Абдул-Хаміда, захаваць Егіпет за Англіяй, а наўзамен атрымаць нейкія саступкі па пытанні аб Пралівах[30]. Прыбыўшы ў пачатку кастрычніка таго ж года ў Парыж, Мікалай зацвердзіў супольныя інструкцыі паслам Расіі і Францыі ў Канстанцінопалі (ад чаго рускі ўрад да таго часу катэгарычна адмаўляўся), ухваліў французскія прапановы па егіпецкім пытанні (што ўключала «гарантыі нейтралізацыі Суэцкага канала» — мэту, якую раней азначыў для рускай дыпламатыі міністр замежных спраў Лабанаў-Растоўскі, які сканаў 30 жніўня 1896 года). Парыжскія пагадненні цара, якога ў падарожжы суправаджаў Мікалай Паўлавіч Шышкін, выклікалі рэзкія пярэчанні з боку Сяргея Вітэ, Ламсдорфа, пасла Нялідава і іншых; і ўсё ж, да канца таго ж года руская дыпламатыя вярнулася ў сваё ранейшае рэчышча: умацаванне саюза з Францыяй, прагматычнае супрацоўніцтва з Германіяй па асобных пытаннях, замарожванне Усходняга пытання (гэта значыць, падтрымку султана і апазіцыю планам Англіі ў Егіпце). Ад ухваленага на нарадзе міністраў 5 снежня 1896 года пад старшынствам цара плана высадкі расійскага дэсанта на Басфоры (пры вызначаным варыянце развіцця падзей) у канчатковым выніку было вырашана адмовіцца. У сакавіку 1897 года расійскія войскі ўзялі ўдзел у міжнароднай міратворчай аперацыі на Крыце пасля грэка-турэцкай вайны. На працягу 1897 года ў Санкт-Пецярбург прыбылі 3 кіраўнікі дзяржаў, каб нанесці візіт расійскаму імператару: Франц-Іосіф, Вільгельм II, прэзідэнт Францыі Фелікс Фор; падчас візіту Франца-Іосіфа паміж Расіяй і Аўстрыяй было складзена пагадненне на 10 гадоў. Маніфест ад 3 (15) лютага 1899 года пра парадак заканадаўства ў Вялікім Княстве Фінляндскім[31] быў успрыняты насельніцтвам Вялікага Княства як замах на яго правы аўтаноміі і выклікаў масавую незадаволенасць і пратэсты[32]. Маніфест ад 28 чэрвеня 1899 года (апублікаваны 30 чэрвеня) паведамляў пра скон у той жа дзень, 28 чэрвеня, «спадчынніка-цэсарэвіча і вялікага князя Георгія Аляксандравіча» (прысяга апошняму, як спадчынніку прастола, прыносілася раней разам з прысягай Мікалаю) і абвяшчаў далей: «З гэтага часу, дакуль Богу не будзе пажадана яшчэ блаславіць нас нараджэннем сына, найбліжэйшае права наследавання Усерасійскага прастола, на дакладнай падставе асноўнага Дзяржаўнага Закона пра атрыманне пасада ў спадчыну, належыць найшаноўнейшаму брату нашаму вялікаму князю Міхаілу Аляксандравічу»[33]. Адсутнасць у маніфесце слоў «спадчыннік-цэсарэвіч» у тытуле Міхаіла Аляксандравіча ўзбудзіла ў прыдворных колах неўразуменне, што заахвоціла імператара выдаць 7 ліпеня таго ж года іменны найвышэйшы ўказ, які загадваў называць апошняга «гасударом спадчыннікам і вялікім князем»[34]. Эканамічная палітыкаПаводле дадзеных упершыню праведзенага ў студзені 1897 года ўсеагульнага перапісу, колькасць насельніцтва Расійскай імперыі склала 125 мільёнаў людзей; з іх для 84 мільёнаў роднай была руская мова; пісьменных сярод насельніцтва Расіі быў 21 %, сярод асоб ва ўзросце 10-19 гадоў — 34 %. У студзені таго ж года была здзейснена грашовая рэформа, якая ўсталявала залаты стандарт рубля. Пераход на залаты рубель, сярод іншага, з’явіўся дэвальвацыяй нацыянальнай валюты: на імперыялах ранейшых вагі і пробы значылася зараз «15 рублёў» (замест «10 рублёў»); але ўсё жа стабілізацыя рубля па курсе «дзвюх трацін», насуперак прагнозам, прайшла паспяхова і без узрушэнняў[35].  Вялікая ўвага надавалася працоўнаму пытанню. 2 чэрвеня 1897 года быў выдадзены закон пра абмежаванне працоўнага часу, якім усталёўвалася максімальная працягласць працоўнага дня не больш за 11,5 гадзін у звычайныя дні, і 10 гадзін у суботу і перадсвяточныя дні, або калі хоць частка працоўнага дня даводзілася бы на начны час. На фабрыках, якія мелі больш за 100 працоўных, уводзілася бясплатная медыцынская дапамога, якая ахапіла 70 працэнтаў агульнага ліку фабрычных працоўных (1898 год). У чэрвені 1903 года найвышэйша зацверджаныя Правілы пра ўзнагароду пацярпелых ад няшчасных выпадкаў на вытворчасці[36], якія абавязвалі прадпрымальнікаў выплачваць дапамогу і пенсію пацярпеламу ці яго сям’і ў памеры 50-66 % утрымання пацярпелага. У 1906 годзе ў краіне былі створаныя працоўныя прафсаюзы. Законам ад 23 чэрвеня 1912 года ў Расіі ўводзілася абавязковае страхаванне працоўных ад хвароб і ад няшчасных выпадкаў. Быў скасаваны асаблівы падатак на землеўласнікаў нярускага (пераважна, польскага) паходжання ў Заходнім краі, уведзены ў кару за паўстанне 1863 года. Указам ад 12 чэрвеня 1900 года была скасавана высылка ў Сібір як мера кары. Валадаранне Мікалая II было перыядам эканамічнага ўзросту: у 1885—1913 гадах тэмпы ўзросту сельскагаспадарчай вытворчасці складалі ў сярэднім 2 %, а тэмпы ўзросту прамысловай вытворчасці 4,5-5 % за год. Здабыча вугалю на Данбасе павялічылася з 4,8 млн тон у 1894 годзе да 24 млн тон у 1913 годзе. Пачалася здабыча вугалю ў Кузнецкім вугальным басейне. Развівалася здабыча нафты ў наваколлі Баку, Грознага і на Эмбе. Працягвалася будаванне чыгунак, сумарная працягласць якіх складала 44 тыс. км у 1898 годзе і да 1913 года перавысіла 70 тыс. кіламетраў. Па сумарнай працягласці чыгунак Расія пераўзыходзіла любую іншую еўрапейскую краіну і саступала толькі Злучаным Штатам Амерыкі, аднак па забяспечанасці чыгункамі на душу насельніцтва саступала як Злучаным Штатам Амерыкі, так і найбуйнейшым еўрапейскім краінам[37]. Рух на ўсход і руска-японская вайна Гісторык Сяргей Сяргеевіч Ольдэнбург адзначаў, што яшчэ ў 1895 годзе імператар прадбачыў магчымасць сутыкнення з Японіяй за перавагу на Далёкім Усходзе, і таму рыхтаваўся да гэтага змагання — як у дыпламатычным, так і ў ваенным дачыненні[38]. З рэзалюцыі цара 2 красавіка 1895 года на дакладзе міністра замежных спраў вынікала яго жаданне далейшай экспансіі Расіі на Паўднёвым усходзе (гэта значыць, у Карэю). 3 чэрвеня 1896 года ў Маскве быў складзены руска-кітайскі дагавор пра ваенны саюз супраць Японіі; Кітай пагадзіўся на збудаванне чыгункі праз Паўночную Маньчжурыю на Уладзівасток, будаванне і эксплуатацыя якой даручаліся Руска-Кітайскаму банку. 8 верасня 1896 года паміж кітайскім урадам і Руска-Кітайскім банкам быў падпісаны канцэсійны дагавор пра будаванне Кітайска-Усходняй чыгункі. 15 (27) сакавіка 1898 года Расіяй і Кітаем у Пекіне была падпісана Руска-кітайская канвенцыя, згодна з якой Расіі перадаваліся ў арэнднае карыстанне на 25 гадоў порты Порт-Артура і Далёкага (Даляня) з прылеглымі тэрыторыямі і воднай прасторай; апроч таго, кітайскі ўрад даваў згоду пашырыць канцэсію, падараваную ім Таварыству Кітайска-Усходняй Чыгункі, на пабудову галінкі чыгункі (Паўднёва-Маньчжурская чыгунка) ад аднаго з пунктаў Кітайска-Усходняй Чыгункі да Далёкага і Порт-Артура. 12 жніўня 1898 года, згодна з наказам Мікалая II, міністр замежных спраў граф Міхаіл Мікалаевіч Мураўёў уручыў усім прадстаўнікам замежных дзяржаў, якія былі ў Санкт-Пецябрургу, урадавае паведамленне (цыркулярную ноту), якая абвяшчала сярод іншага: «Пакласці канец бесперапынным узбраенням і адшукаць сродкі папярэдзіць пагражаючыя ўсяму свету няшчасці — такі цяпер найвышэйшы абавязак для ўсіх Дзяржаў. Перапоўнены гэтым пачуццём, гасудар імператар загадаць мне зрабіў ласку звярнуцца да Урадаў дзяржаў, Прадстаўнікі якіх акрэдытаваныя пры Найвышэйшым Двары, з прапановай пра скліканне канферэнцыі для абмеркавання гэтага важнага задання»[39][40]. У 1899 і 1907 гадах адбыліся Гаагскія канферэнцыі, асобныя рашэнні якіх дзейнічаюць і зараз (у прыватнасці, быў створаны Сталы арбітражны суд у Гаазе). За ініцыятыву па скліканні Гаагскай мірнай канферэнцыі і ўнёсак у яе правядзенне Мікалай II (і вядомы рускі дыпламат Фёдар Фёдаравіч Мартэнс) былі намінаваныя ў 1901 годзе на Нобелеўскую прэмію міру[41]. У Сакратарыяце ААН дагэтуль стаіць бюст Мікалая II і змешчаны яго Зварот да дзяржаў свету пра скліканне першай Гаагскай канферэнцыі. У 1900 годзе Мікалай II адправіў расійскія войскі на падаўленне Іхэтуаньскага паўстання супольна з войскамі іншых еўрапейскіх дзяржаў, Японіі і ЗША. Арэнда Расіяй Ляадунскага паўвострава, пабудова Кітайска-Усходняй чыгункі і заснаванне марской базы ў Порт-Артуры, уплыў Расіі ў Маньчжурыі саштурхваліся з памкненнямі Японіі, якая таксама прэтэндавала на Маньчжурыю. 24 студзеня 1904 года японскі пасол уручыў расійскаму міністру замежных спраў Уладзімір Мікалаевіч Ламсдорфу ноту, якая паведамляла пра спыненне перамоў, якія Японія лічыла «бескарыснымі», пра разрыў дыпламатычных зносін з Расіяй; Японія адклікала сваю дыпламатычную місію з Санкт-Пецярбурга і пакідала за сабой права звярнуцца для абароны сваіх інтарэсаў да «незалежных дзеянняў», якія яна палічыць патрэбнымі. Увечар 26 студзеня японскі флот без аб’яўлення вайны атакаваў порт-артурскую эскадру. Найвышэйшы маніфест, дадзены Мікалаем II 27 студзеня 1904 года, абвяшчаў Японіі вайну. За пагранічнай бітвай на рацэ Ялу адбыліся бітвы пад Ляаянам, на рацэ Шахэ і пад Сандэпу. Пасля буйнай бітвы ў лютым — сакавіку 1905 года, расійская армія пакінула Мукдэн. 20 снежня 1904 года быў здадзены Порт-Артур. Канстанцін Мікалаевіч Рыдзеўскі, паводле дзённіка Аляксандры Багдановіч, так апісаў рэакцыю Мікалая II на гэту падзею[заўв 7]:
Успаміны Юрыя Данілава апісваюць іншае стаўленне Мікалая да падобных падзей («халодны, каменны, ледзяны спакой»); пра сітуацыю перад няўхільнай (мяркуючы па данясеннях) здачай Порт-Артура Юрый Данілаў піша:
 Сам жа Мікалай II у дзённіку пісаў пра гэту падзею так:
Пасля падзення крэпасці Порт-Артура мала хто ўжо верыў у спрыяльны вынік ваеннай кампаніі. Патрыятычны ўздым змяніўся раздражненнем і маркотай. Гэта сітуацыя спрыяла ўзмацненню антыўрадавай агітацыі і крытычных настрояў сярод насельніцтва. Імператар доўга не згаджаўся прызнаць правал кампаніі, лічачы, што гэта толькі часовыя няшчасці. Ён, без сумневу, хацеў міру, толькі ганаровага міру, які магла бы забяспечыць моцная ваенная пазіцыя. Да канца вясны 1905 года стала яўным, што магчымасць змены ваеннай сітуацыі існуе толькі ў аддаленай перспектыве. Вынік вайны вырашыла марская бітва пры Цусіме 14-15 мая 1905 года, якая завяршылася амаль поўным знішчэннем расійскага флоту. 23 мая 1905 года расійскі імператар атрымаў, праз пасла Злучаных Штатаў Амерыкі ў Санкт-Пецярбургу Меера, прапанову прэзідэнта Тэадора Рузвельта пра пасярэдніцтва для заключэння міру. Адказ не прымусіў сябе доўга чакаць. 30 мая міністр замежных спраў Уладзімір Мікалаевіч Ламсдорф афіцыйнай тэлеграмай інфармаваў Вашынгтон пра прыняцце пасярэдніцтва Тэадора Рузвельта. Рускую дэлегацыю ўзначаліў упаўнаважаны цара Сяргей Юльевіч Вітэ, у Амерыцы да яго далучыўся расійскі пасол у Злучаных Штатах барон Раман Раманавіч Розен. Цяжкае становішча расійскага ўрада пасля руска-японскай войны заахвоцілі германскую дыпламатыю зрабіць у ліпені 1905 года яшчэ адну спробу адарваць Расію ад Францыі і скласці руска-германскі саюз: Вільгельм II прапанаваў Мікалаю II сустрэцца ў ліпені 1905 года ў фінляндскіх шхерах, каля вострава Б’ёрке. Мікалай пагадзіўся, і на сустрэчы была падпісаная дамова; вярнуўшыся ў Санкт-Пецярбург, адмовіўся ад яе, бо 23 жніўня (5 верасня) 1905 года ў Портсмуце рускімі прадстаўнікамі Сяргеем Юльевічам Вітэ і Раманам Раманавічам Розенам быў падпісаны мірны дагавор. Паводле ўмоў апошняга, Расія прызнала Карэю сферай уплыву Японіі, саступала Японіі Паўднёвы Сахалін і правы на Ляадунскі паўвостраў з гарадамі Порт-Артур і Далёкі. Амерыканскі даследчык эпохі Тайлер Дэнет у 1925 годзе сцвярджаў: «Мала хто зараз лічыць, што Японія была пазбаўлена пладоў будучых перамог. Пераважае адваротная думка. Многія мяркуюць, што Японія была знясілена ўжо да канца мая і што толькі заключэнне міру выратавала яе ад крушэння ці поўнай паразы ў сутыкненні з Расіяй»[45]. Японія выдаткавала на вайну каля 2 млрд іен, а яе дзяржаўны доўг узрос з 600 млн іен да 2,4 млрд іен. Толькі па працэнтах японскаму ўраду трэба было штогод выплачваць 110 млн іен. Атрыманыя на правядзенне вайны чатыры замежныя пазыкі цяжкім грузам ляглі на японскі бюджэт. У сярэдзіне года Японія была змушана ўзяць новую пазыку. Разумеючы, што працяг вайны па прычыне адсутнасці фінансавання робіцца немагчымым, японскі ўрад пад выглядам «асабістай думкі» ваеннага міністра Тэрауці праз амерыканскага пасла яшчэ ў сакавіку 1905 года давёў да ведама Тэадора Рузвельта жаданне скончыць вайну. Разлік рабіўся на пасярэдніцтва ЗША, што ў выніку і адбылося. Параза ў руска-японскай вайне (першая за паўстагоддзя) і наступнае падаўленне смуты 1905—1907 гг., якая пагоршылася з’яўленнем чутак пра ўплыў Распуціна, прывялі да падзення аўтарытэта імператара ў кіравальных і інтэлігенцкіх колах[заўв 8]. Нямецкі журналіст Г. Ганц, які жыў у Санкт-Пецярбургу падчас вайны, адзначаў паражэнчую пазіцыю значнай часткі дваранства і інтэлігенцыі ў адносінах да вайны: «Агульнай таемнай малітвай не толькі лібералаў, але і многіх умераных кансерватараў у той час было: „Божа, дапамажы нам быць пабітымі“»[46]. Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў З пачаткам руска-японскай вайны Мікалай II пайшоў на некаторыя саступкі ліберальным колам: пасля забойства эсэраўскім баевіком міністра ўнутраных спраў Вячаслава Канстанцінавіча Плевэ ён прызначыў на яго пост Пятра Дзмітрыевіча Святаполк-Мірскага, які лічыўся лібералам; 12 снежня 1904 года быў дадзены найвышэйшы ўказ Сенату «Пра ўказанні да ўдасканалення дзяржаўнага парадку», які абяцаў пашырэнне праў земстваў, страхаванне працоўных, эмансіпацыю чужынцаў і іншаверцаў, знішчэнне цэнзуры[47]. Пры абмеркаванні тэксту Указа ад 12 снежня 1904 года, ён, аднак, прыватна сказаў графу Вітэ (паводле ўспамінаў апошняга): «Я ніколі, ні ў якім выпадку не пагаджуся на прадстаўнічы лад кіравання, бо я яго лічу шкодным для даручанага мне Богам народа»[48]. 6 студзеня (стары стыль) 1905 года (свята Хрышчэння), у час вадасвяцця на лёдзе Нявы, перад Зімовым палацам, пры імператары і членах яго сям’і, у самым пачатку спеву трапара прагучаў стрэл з гарматы, у якой выпадкова (згодна з афіцыйнай версіяй) застаўся зарад карцечы пасля вучэнняў 4 студзеня. Большая частка куль трапіла ў лёд каля царскага павільёна і ў фасад палаца, у 4-х вокнах якога былі пабіты шклы[49].[50]. У сувязі з інцыдэнтам рэдактар сінадальнага выдання пісаў, што «нельга не бачыць чагосьці асаблівага» ў тым, што смяротна быў паранены адзін толькі паліцэйскі па прозвішчы «Раманаў» і было прастрэлена дрэўка сцяга марскога корпуса[50]. Падзеі 9 студзеня 1905 года ў Санкт-Пецярбургу 9 (22) студзеня 1905 года ў Пецярбургу па ініцыятыве святара Георгія Гапона адбылося шэсце працоўных да Зімовага палаца. 6—8 студзеня святаром Гапонам і групай працоўных была складзена на імя імператара Петыцыя пра працоўныя патрэбы, у якой нароўні з эканамічнымі ўтрымліваўся шэраг палітычных патрабаванняў. Галоўным патрабаваннем петыцыі было знішчэнне ўлады ўрадоўцаў і ўвядзенне народнага прадстаўніцтва ў форме Устаноўчага сходу[51]. Калі ўраду стала вядома пра палітычны змест петыцыі[52], было прынята рашэнне не дапушчаць працоўных да Зімовага палаца, а пры патрэбе затрымліваць іх сілай[53][54]. Вечарам 8 студзеня міністр унутраных спраў Пётр Дзмітрыевіч Святаполк-Мірскі апавясціў імператара пра прынятыя меры. Насуперак распаўсюджанай думцы (асабліва ў савецкай гістарыяграфіі), невядома ці аддаваў Мікалай II загад пра стральбу, ці толькі ўхваліў меры, прапанаваныя кіраўніком урада (асабістыя даклады міністраў не запісваліся ў пратаколах)[52][55]. 9 студзеня калоны працоўных на чале са святаром Гапонам рушылі з розных канцоў горада да Зімовага палаца. Працоўныя імкнуліся ў цэнтр горада, нягледзячы на папярэджанні і нават атакі кавалерыі[56]. Каб прадухіліць збор 150-тысячнага натоўпу ў цэнтры горада[52], войскі адкрылі па калонах атаку з агнястрэльнай зброі[56]. Паводле афіцыйных урадавых дадзеных, за дзень 9 студзеня былі забітыя 130 і параненыя 299 людзей[56]. Па падліках савецкага гісторыка Уладзіміра Іванавіча Неўскага, забітых было да 200, а параненых да 800 асоб[57]. Увечары 9 студзеня Мікалай II запісаў у сваім дзённіку: «Цяжкі дзень! У Пецярбургу адбыліся сур’ёзныя хваляванні з прычыны жадання працоўных дайсці да Зімовага палаца. Войскі павінны былі страляць у розных месцах горада, было шмат забітых і параненых. Госпадзі, як балюча і цяжка!»[58]. Падзеі 9 студзеня сталі паваротным момантам у расійскай гісторыі і паклалі пачатак Першай рускай рэвалюцыі. Ліберальная і рэвалюцыйная апазіцыя ўсклала ўсю віну за падзеі на імператара Мікалая. Святар Гапон, які схаваўся ад пераследу паліцыі, напісаў вечарам 9 студзеня заклік, у якім заахвочваў працоўных да ўзброенага паўстання і зрынання дынастыі: «Звер-цар, яго ўрадоўцы-казнакрады і рабаўнікі рускага народа свядома хацелі быць і зрабіліся забойцамі бяззбройных нашых братоў, жонак і дзяцей. Кулі царскіх салдат, якія забілі за Нарвскай заставай працоўных, што неслі царскія партрэты, прастрэльвалі гэтыя партрэты і забілі нашу веру ў цара. Так адпомсцім жа, браты, праклятаму народам цару, усяму яго змяінаму царскаму вырадку, яго міністрам і ўсім рабаўнікам няшчаснай рускай зямлі! Смерць ім усім!»[59]. Рэдактар ліберальнага часопіса «Освобождение» Пётр Бернгардавіч Струвэ у артыкуле «Кат народа» пісаў: «Народ ішоў да яго, народ чакаў яго. Цар сустрэў свой народ. Бізунамі, шаблямі і кулямі ён адказваў на словы смутку і даверу. На вуліцах Пецярбурга разлілася кроў і разарвалася назаўжды сувязь паміж народам і гэтым царом. Усё адно, хто ён, напышлівы дэспат, не жадаючы зважаць на народ, ці пагарджаны баязлівец, які баіцца стаць тварам да твару з той стыхіяй, з якой ён чэрпаў сілу, — пасля падзей 9 (22) студзеня 1905 года цар Мікалай стаў адкрыта ворагам і катам народа»[60]. У рэвалюцыйным друку дзень 9 студзеня атрымаў назву «Крывавай нядзелі»[61]. Пасля гэта назва была замацавана Кароткім курсам гісторыі УКП(б)[62] і ўвайшла ў савецкую і расійскую гістарыяграфію. Нарастанне рэвалюцыі. Маніфест 17 кастрычніка4 лютага ў Маскоўскім Крамлі бомбай тэрарыста быў забіты вялікі князь Сяргей Аляксандравіч, які прытрымліваўся вельмі правых палітычных поглядаў і меў пэўны ўплыў на свайго пляменніка. 17 красавіка 1905 года быў дадзены ўказ «Пра ўмацаванне пачаткаў верацярпімасці», які скасаваў шэраг веравызнальных абмежаванняў, у прыватнасці ў дачыненні да «раскольнікаў» (старавераў). У краіне працягваліся стачкі; пачаліся хваляванні на ўскраінах імперыі: у Курляндыі лясныя браты пачалі выразаць мясцовых нямецкіх памешчыкаў, на Каўказе пачалася армяна-татарская разаніна. Рэвалюцыянеры і сепаратысты атрымлівалі падтрымку грашамі і зброяй ад Англіі і Японіі[63]. Так, улетку 1905 года ў Балтыйскім моры быў затрыманы англійскі параход «Джон Графтан», які сеў на мель. Ён перавозіў некалькі тысяч вінтовак для фінскіх сепаратыстаў і баевікоў-рэвалюцыянераў. Адбылося некалькі паўстанняў на флоце і ў розных гарадах. Самым буйным стала снежаньскае паўстанне ў Маскве. Адначасова вялікі размах атрымаў эсэраўскі і анархісцкі індывідуальны тэрор. Усяго за пару гадоў рэвалюцыянерамі былі забітыя тысячы ўрадоўцаў, афіцэраў і паліцыянтаў — за адзін 1906 год былі забітыя 768 і параненыя 820 прадстаўнікоў і агентаў улады. Другая палова 1905 года была адзначана шматлікімі хваляваннямі ва ўніверсітэтах і ў духоўных семінарыях: праз хваляванні былі закрытыя амаль 50 сярэдніх духоўна-навучальных устаноў. Прыняцце 27 жніўня часовага закона пра аўтаномію ўніверсітэтаў выклікала ўсеагульны страйк навучэнцаў і ўскалыхнула выкладчыкаў універсітэтаў і духоўных акадэмій. Апазіцыйныя партыі скарысталіся пашырэннем свабод для ўзмацнення атак на самадзяржаўе ў друку[64]. 6 жніўня 1905 года былі падпісаныя маніфест пра ўвядзенне Дзяржаўнай думы («як законадарадчай установы, якой падаецца папярэдняя распрацоўка і абмеркаванне заканадаўчых прапаноў і разгляд роспісу дзяржаўных прыбыткаў і выдаткаў» — булыгінскай Думы), закон пра Дзяржаўную думу і палажэнне пра выбары ў Думу. Але рэвалюцыя набірала сілу і пераступіла праз акты 6 жніўня: у кастрычніку пачалася ўсерасійская палітычная стачка, страйкавалі звыш 2 млн чалавек. 17 кастрычніка Мікалай, пасля псіхалагічна цяжкіх ваганняў, вырашыўся падпісаць маніфест, які загадваў, сярод іншага: «1. Дараваць насельніцтву непарушныя асновы грамадзянскай свабоды на пачатках сапраўднай недатыкальнасці асобы, свабоды сумлення, слова, сходаў і саюзаў. <…> 3. Усталяваць як непарушнае правіла, каб ніякі закон не мог набыць сілу без ухвалы Дзяржаўнай Думы і каб абраным ад народа забяспечана была магчымасць сапраўднага ўдзелу ў наглядзе за заканамернасцю дзеянняў пастаўленых ад нас улад»[65]. 23 красавіка 1906 года былі зацверджаныя Асноўныя дзяржаўныя законы Расійскай імперыі, якія згадвалі новую ролю Думы ў заканадаўстве. З пункту гледжання ліберальнай грамадскасці, маніфест азначаў канец рускага самадзяржаўя як неабмежаванай улады манарха. Праз тры тыдні пасля маніфеста былі амніставаныя палітычныя зняволеныя, апроч асуджаных за тэрарызм; указ 24 лістапада 1905 скасаваў папярэднюю як агульную, так і духоўную цэнзуру для пачасовых (перыядычных) выданняў, што выходзілі ў гарадах імперыі (26 красавіка 1906 года скасавана любая цэнзура). Пасля апублікавання маніфеста страйкі зменшыліся; узброеныя сілы (апроч флоту, дзе мелі месца хваляванні) захавалі вернасць прысязе; паўстала і негалосна падтрымвалася Мікалаем вельмі правая манархічная грамадская арганізацыя — Саюз рускага народа. Дзесяцігоддзе паміж дзвюма рэвалюцыяміВехі ўнутранай і знешняй палітыкі18 (31) жніўня 1907 года быў падпісаны дагавор з Вялікабрытаніяй па размежаванні сфер уплыву ў Кітаі, Афганістане і Персіі, які ў цэлым завяршыў працэс фармавання саюзу 3-х дзяржаў — Траістай згоды, вядомай як Антанта (Triple-Entente)[66]; аднак узаемныя ваенныя абавязацельствы на той момант існавалі толькі паміж Расіяй і Францыяй[66] — паводле пагаднення 1891 года і ваеннай канвенцыі 1892 года[67]. 27 — 28 мая 1908 года (стары стыль) адбылася сустрэча брытанскага караля Эдуарда VII з расійскім царом — на рэйдзе ў гавані Рэвеля; цар прыняў ад караля мундзір адмірала брытанскага флота[68][69]. Рэвельскае спатканне манархаў было вытлумачана ў Берліне як крок да ўтварэння антыгерманскай кааліцыі[70] — нягледзячы на тое, што Мікалай быў перакананым праціўнікам збліжэння з Англіяй супраць Германіі. Складзенае паміж Расіяй і Германіяй 6 (19) жніўня 1911 года Патсдамскае пагадненне не змяніла агульны вектар уцягвання Расіі і Германіі ў супрацьстаялыя адзін аднаму ваенна-палітычныя саюзы. 17 чэрвеня 1910 года быў найвышэйша зацверджаны ўхвалены Дзяржаўным Саветам і Дзяржаўнай Думай закон пра парадак выдання законаў, што тычыліся Вялікага Княства Фінляндскага, — вядомы як закон пра парадак агульнаімперскага заканадаўства[71]. Накіраваны ў Персію расійскі кантынгент, які знаходзіўся там з 1909 года ў сувязі з нестабільным палітычным становішчам, у 1911 годзе быў узмоцнены. У 1912 годзе фактычным пратэктаратам Расіі стала Манголія, якая атрымала незалежнасць ад Кітая ў выніку рэвалюцыі. Пасля гэтай рэвалюцыі ў 1912—1913 гадах тувінскія наёны (амбын-наён Хомбу-Доржу, Чамзы Хабы-лама, наён Даа-хашуна Буян-Бадыргы і іншыя) некалькі разоў звярталіся да царскага ўрада з просьбай прыняць Туву пад пратэктарат Расійскай імперыі. 4 (17) красавіка 1914 года рэзалюцыяй на дакладзе міністра замежных спраў быў усталяваны расійскі пратэктарат над Уранхайскім краем: край быў уключаны ў склад Енісейскай губерні з перадачай ведання ў Туве палітычных і дыпламатычных спраў Іркуцкаму генерал-губернатару.  Пачатак ваенных дзеянняў Балканскага саюзу супраць Турцыі восенню 1912 года адзначыла крах дыпламатычных высілкаў, распачатых пасля Баснійскага крызісу міністрам замежных спраў Сяргеем Дзмітрыевічам Сазонавым у кірунку саюзу з Портай[заўв 9] і адначаснага ўтрымання пад сваім кантролем Балканскіх дзяржаў: насуперак чаканням расійскага ўрада, войскі апошніх паспяхова цяснілі туркаў і ў лістападзе 1912 года балгарская армія была ў 45 км ад Канстанцінопаля, асманскай сталіцы. У сувязі з балканскай вайной усё больш агрэсіўны характар у дачыненні да Расіі набывалі паводзіны Аўстра-Венгрыі. З гэтай прычыны ў лістападзе 1912 года на нарадзе ў імператара разглядалася пытанне пра мабілізацыю войскаў трох расійскіх ваенных акруг. За гэту меру выступаў ваенны міністр Уладзімір Аляксандравіч Сухамлінаў, але прэм’ер-міністру Уладзіміру Мікалаевічу Какоўцаву ўдалося пераканаць імператара не прымаць такога рашэння, якое бы пагражала ўцягваннем Расіі ў вайну[72]. Пасля фактычнага пераходу турэцкай арміі пад германскае камандаванне (нямецкі генерал Ота Ліман фон Сандэрс у канцы 1913 года заняў пост галоўнага інспектара турэцкай арміі) пытанне пра непазбежнасць вайны з Германіяй было паднята ў запісцы Сазонава імператару ад 23 снежня 1913 года; запіска Сазонава таксама абмяркоўвалася на пасяджэнні Савета міністраў[73].  У 1913 годзе адбылося шырокае святкаванне 300-годдзя дынастыі Раманавых: імператарская сям’я здзейсніла падарожжа ў Маскву, адтуль ва Уладзімір, Ніжні Ноўгарад, а потым па Волзе ў Кастраму, дзе ў Іпацьеўскім манастыры 14 сакавіка 1613 года быў пакліканы на царства першы цар з Раманавых — Міхаіл Фёдаравіч; у студзені 1914 года адбылося ўрачыстае асвячэнне ў Санкт-Пецярбургу Фёдараўскага сабора, узведзенага на знак юбілею дынастыі. Мікалай II і ДумаДзве першыя Дзяржаўныя думы апынуліся няздольнымі ажыццяўляць рэгулярную заканадаўчую працу: супярэчнасці паміж дэпутатамі, з аднаго боку, і імператарам, з іншага, былі непераадольныя. Так, адразу пасля адкрыцця, у зваротным адрасе на тронную прамову Мікалая II левыя сілы запатрабавалі ліквідацыі Дзяржаўнага Савета (верхняй палаты парламента), перадачы сялянам манастырскіх і казённых зямель. 19 мая 1906 года 104 дэпутаты Працоўнай групы высунулі праект зямельнай рэформы (праект 104-х), змест якога зводзіўся да канфіскацыі зямель памешчыкаў і нацыяналізацыі ўсёй зямлі. Дума першага склікання была распушчана імператарам Іменным указам Сенату ад 8 (21) ліпеня 1906 года (апублікаваны ў нядзелю 9 ліпеня[74]), які прызначаў час склікання зноў абранай Думы на 20 лютага 1907 года; найвышэйшы маніфест ад 9 ліпеня тлумачыў прычыны, сярод якіх значылася: «Выбарныя ад насельніцтва, замест працы будавання заканадаўчага, ухіліліся ў непрыналежную ім вобласць і звярнуліся да расследавання дзеянняў пастаўленых ад нас мясцовых улад, да ўказанняў Нам на недасканаласці Законаў Асноўных, змены якіх могуць быць распачаты толькі нашаю манархавай воляй, і да дзеянняў выяўна незаконных, як зварот ад асобы Думы да насельніцтва»[75][76]. Указам ад 10 ліпеня таго ж года прыпыняліся заняткі Дзяржаўнага Савета[75]. Адначасна з роспускам Думы, замест І. Л. Гарамыкіна на пост старшыні Савета міністраў быў прызначаны П. А. Сталыпін. Аграрная палітыка Сталыпіна, паспяховае падаўленне бунту, яркія прамовы ў II Думе зрабілі яго кумірам некаторых правых.  Другая дума апынулася яшчэ больш левай, чым першая, бо ў выбарах бралі ўдзел сацыял-дэмакраты і эсэры, якія байкатавалі першую думу. Ва ўрадзе спела ідэя пра роспуск Думы і змену выбарчага закона; Сталыпін не збіраўся знішчыць Думу, але змяніць склад Думы. Нагодай для роспуску сталі дзеянні сацыял-дэмакратаў: 5 мая на кватэры чальца думы ад РСДРП Азоля паліцыяй была выяўлена сходка 35 сацыял-дэмакратаў і каля 30 салдатаў пецярбургскага гарнізона; апроч таго, паліцыяй былі выяўлены розныя прапагандысцкія матэрыялы, што прызывалі да гвалтоўнага скідання дзяржаўнага ладу, розныя наказы ад салдатаў ваярскіх частак і фальшывыя пашпарты. 1 чэрвеня Сталыпін і старшыня Санкт-Пецярбургскай судовай палаты запатрабавалі ад Думы адхіленні ўсяго складу сацыял-дэмакратычнай фракцыі ад пасяджэнняў думы і здымання недатыкальнасці з 16 членаў РСДРП. Дума адказала на вымогі ўрада адмовай; вынікам супрацьстаяння з’явіўся маніфест Мікалая II пра роспуск II Думы, апублікаваны 3 чэрвеня 1907 года, — разам з Палажэннем пра выбары ў Думу, то бок новым выбарчым законам. У маніфесце паказваўся таксама і тэрмін адкрыцця новай Думы — 1 лістапада таго ж года. Акт 3 чэрвеня 1907 года ў савецкай гістарыяграфіі называўся «трэццячэрвеньскім пераваротам», бо ён уступаў у супярэчнасць з маніфестам 17 кастрычніка 1905 года, па якім ніводны новы закон не мог быць прыняты без ухвалы Дзяржаўнай думы. На думку генерала А. А. Масолава, Мікалай II глядзеў на членаў Думы не як на прадстаўнікоў народа, а як на «проста інтэлігентаў» і дадаваў, што зусім іншым было яго дачыненне да сялянскім дэлегацыям: «Цар сустракаўся з імі ахвотна і падоўгу гаварыў, без стомы, радасна і ветліва»[77]. Зямельная рэформаЗ 1902 па 1905 год распрацоўкай новага аграрнага заканадаўства на дзяржаўным роўні займаліся і дзяржаўныя дзеячы, і навукоўцы Расіі: Ул. І. Гурка, С. Ю. Вітэ, І. Л. Гарамыкін, А. В. Крывашэін, П. А. Сталыпін, П. П. Мігулін, М. М. Кутлер і А. А. Каўфман. Пытанне скасавання абшчыны ставілася самым жыццём. У разгар рэвалюцыі М. М. Кутлер прапанаваў нават праект адчужэння часткі памешчыцкіх земляў. З 1907 года пачалі ажыццяўляцца так званая «сталыпінская» аграрная рэформа. Асноўным кірункам рэформы было замацаванне земляў, што перш знаходзіліся ў калектыўнай уласнасці сельскай абшчыны, за сялянамі-ўласнікамі. Дзяржава таксама аказвала шырокае спрыянне куплі сялянамі памешчыцкіх земляў (праз крэдытаванне Сялянскім пазямельным банкам), субсідыявала агранамічную дапамогу. Пры правядзенні рэформы вялікая ўвага надавалася змаганню з цераспалосіцай (з’ява, пры якой селянін апрацоўваў мноства дробных палосак зямлі ў розных палях), заахвочвалася вылучэнне сялянам пляцовак «да аднаго месца» (адрубы, хутары), якое прыводзіла да істотнага падвышэння эфектыўнасці гаспадаркі. Рэформа, што патрабавала велізарнага аб’ёму землеўпарадкавальных прац, разгортвалася досыць павольна. Да Лютаўскай рэвалюцыі ва ўласнасці сялян было замацавана не больш 20 % супольных земляў; так што вынікі рэформы, выяўна заўважныя і дадатныя, не паспелі выявіцца ў поўнай меры. У 1913 годзе Расія (без уліку прывіслінскіх губерняў) знаходзілася на першым у свеце месцы па вытворчасці жыта, ячменю і аўса, на трэцім (пасля Канады і ЗША) па вытворчасці пшаніцы, на чацвёртым (пасля Францыі, Германіі і Аўстра-Венгрыі) па вытворчасці бульбы[78]. Расія стала галоўным экспарцёрам сельскагаспадарчай прадукцыі, на яе долю даводзілася 2⁄5 усяго сусветнага экспарту сельгаспрадукцыі. Ураджайнасць збожжа была ў 3 разы ніжэй англійскай ці германскай, ураджайнасць бульбы — ніжэй у 2 разы. Ператварэнні ў ваеннай сферыВаенныя ператварэнні 1905—1912 гадоў праводзіліся пасля паразы Расіі ў руска-японскай вайне 1904—1905 гадоў, якая выявіла сур’ёзныя недахопы ў цэнтральным кіраванні, арганізацыі, сістэме камплектавання, баявой падрыхтоўцы і тэхнічным абсталяванні арміі. У першы перыяд ваенных ператварэнняў (1905—1908) было дэцэнтралізавана найвышэйшае ваеннае кіраванне (заснавана незалежнае ад Ваеннага міністэрства Галоўнае кіраванне Генеральнага штаба, створаны Савет дзяржаўнай абароны, генералы-інспектары былі падпарадкаваны непасрэдна імператару), скарочаны тэрміны службы (у пяхоце і палявой артылерыі з 5 да 3 гадоў, у іншых радах войскаў з 5 да 4 гадоў, на флоце з 7 да 5 гадоў), амалоджаны афіцэрскі склад; палепшаны побыт салдатаў і матросаў (харчаванне і рэчавае забеспячэнне) і матэрыяльнае становішча афіцэраў і звыштэрміновікаў.  У другі перыяд (1909—1912), была праведзена цэнтралізацыя найвышэйшага кіравання (Галоўнае кіраванне Генштаба ўлучана ў склад Ваеннага міністэрства, скасаваны Савет дзяржаўнай абароны, генералы-інспектары падпарадкаваны ваеннаму міністру); за кошт слабых у баявым дачыненні рэзервовых і прыгонных армій узмоцнены палявыя арміі (лік ваенных карпусоў павялічыўся з 31 да 37), створаны пры палявых частках запас, які пры мабілізацыі вылучаўся для разгортвання другачарговых (улучаючы палявую артылерыю, інжынерныя і чыгуначныя войскі, часткі сувязі), створаны кулямётныя каманды ў палках і корпусныя авіяатрады, юнкерскія вучылішчы ператвораны ў ваенныя вучылішчы, якія атрымалі новыя праграмы, уведзены новыя статуты і навучанні. У 1910 годзе быў створаны Імператарскі ваенна-паветраны флот. Першая сусветная вайна 19 ліпеня (1 жніўня) 1914 года Германія абвясціла вайну Расіі: Расія ўступіла ў сусветную вайну, якая для яе скончылася крахам імперыі і дынастыі. Мікалай II прыкладаў высілкі для прадухілення вайны і ва ўсе перадваенныя гады, і ў апошнія дні перад яе пачаткам, калі (15 ліпеня 1914 года) Аўстра-Венгрыя абвясціла вайну Сербіі і пачала бамбардзіроўку Белграда. 16 (29) ліпеня 1914 года Мікалай II адправіў Вільгельму II тэлеграму, з прапановай «перадаць аўстра-сербскае пытанне на Гаагскую канферэнцыю»[79] (у Міжнародны трацейскі суд у Гаазе)[80][заўв 10]). Вільгельм II не адказаў на гэту тэлеграму[80][81][82][83]. Апазіцыйныя партыі і ў краінах Антанты, і ў Расіі (у тым ліку сацыял-дэмакраты) у пачатку ПСВ лічылі агрэсарам менавіта Германію. У. І. Ленін увосень 1914 года пісаў, што менавіта Германія развязала вайну, у зручны для яе час[84]. 20 ліпеня 1914 года імператарам быў дадзены і да вечара таго ж дня апублікаваны маніфест пра вайну, а таксама іменны найвышэйшы ўказ, у якім ён, «не прызнаючы магчымым, па прычынах агульнадзяржаўнага характару, стаць зараз на чале нашых сухапутных і марскіх сіл, прызначаных для ваенных дзеянняў», загадваў вялікаму князю Мікалаю Мікалаевічу быць Вярхоўным галоўнакамандуючым.  Указамі ад 24 ліпеня 1914 года перапыняліся з 26 ліпеня заняткі Дзяржаўнага Савета і Думы[85]. 26 ліпеня выйшаў маніфест пра вайну з Аўстрыяй. У той жа дзень адбыўся найвышэйшы прыём членаў Дзяржаўнага Савета і Думы: імператар прыбыў да Зімовага палаца на яхце разам з Мікалаем Мікалаевічам і, увойдучы ў Мікалаеўскую залу, звярнуўся: «Германія, а потым Аўстрыя абвясцілі вайну Расіі. Той велізарны ўздым патрыятычных пачуццяў любові да Радзімы і адданасці прастолу, які як ураган пранёсся па ўсёй зямлі нашай, служыць у маіх вачах і, думаю, у вашых зарукай у тым, што наша вялікая матушка-Расія давядзе пасланую Панам Богам вайну да жаданага канца. <…> Упэўнены, што вы ўсё і кожны на сваім месцы дапаможаце мне перанесці пасланае мне выпрабаванне і што ўсе, пачынаючы з мяне, выканаюць свой абавязак да канца. Вялік Бог Зямлі Рускай!»[86]. Пад канец сваёй зваротнай прамовы Старшыня Думы камергер М. У. Радзянка, сказаў: «Без адрознення думак, паглядаў і перакананняў Дзяржаўная Дума ад асобы Рускай Зямлі спакойна і цвёрда кажа свайму цару: „Адважвайцеся, гасудар, рускі народ з вамі і, цвёрда спадзеючыся на літасць Божую, не спыніцца ні перад якімі ахвярамі, пакуль вораг не будзе зламаны і годнасць Радзімы не будзе загароджана“». Маніфестам ад 20 кастрычніка (2 лістапада) 1914 года Расія абвясціла вайну Асманскай імперыі: «У беспаспяховым дагэтуль змаганні з Расіяй, імкнучыся ўсімі спосабамі памножыць свае сілы, Германія і Аўстра-Венгрыя звярнуліся да дапамогі атаманскага ўрада і залучылі ў вайну з намі аслепленую імі Турцыю. Турэцкі флот, які кіруецца германцамі, адважыўся вераломна напасці на наша Чарнаморскае ўзбярэжжа. Неадкладна пасля гэтага загадалі мы Расійскаму паслу ў Цараградзе, з усімі чынамі пасольскімі і консульскімі, пакінуць межы Турцыі. <…> Разам з усім народам рускім мы непахісна верым, што цяперашняе неразважнае ўмяшанне Турцыі ў ваенныя дзеянні толькі паскорыць фатальны для яе ход падзей і адкрые Расіі шлях да вырашэння адпісаных ёй продкамі гістарычных заданняў на берагах Чорнага мора»[87]. Урадавы орган друку паведамляў, што 21 кастрычніка, «дзень усшэсця на прастол гасудара імператара прыняў у Тыфлісе, у звязку з вайною з Турцыяй, характар народнага свята»[88]; у той жа дзень намеснікам была прынята дэпутацыя 100 найбольш вядомых армян на чале з біскупам: дэпутацыя «прасіла графа кінуць да ступняў манарха Вялікай Расіі <…> пачуцці бязмежнай адданасці і гарачай любові вернападданага армянскага народа»[88]; потым назвалася дэпутацыя мусульманаў-сунітаў і шыітаў. У перыяд камандавання Мікалая Мікалаевіча цар некалькі разоў ездзіў у Стаўку для нарад з камандаваннем (21 — 23 верасня, 22 — 24 кастрычніка, 18 — 20 лістапада); у лістападзе 1914 года таксама ездзіў на поўдзень Расіі і Каўказскі фронт. Напачатку чэрвеня 1915 года становішча на франтах рэзка пагоршылася: быў здадзены Перамышль, горад-крэпасць, з велізарнымі стратамі захоплены ў сакавіку. Пад канец чэрвеня быў пакінуты Львоў. Усе ваенныя набыцці былі згублены, пачаліся страты ўласнай тэрыторыі Расійскай імперыі. У ліпені была здадзена Варшава, уся Польшча і частка Літвы; сапернік працягваў наступаць. У грамадстве загаварылі пра няздольнасць урада даць рады са становішчам. Як з боку грамадскіх арганізацый, Дзяржаўнай думы, так і з боку іншых груповак, нават многіх вялікіх князёў загаварылі пра стварэнне «міністэрства грамадскага даверу». У пачатку 1915 года ў арміі на фронце з’явілася вялікая патрэба ў зброі і боепрыпасах. Стала яснай патрэба поўнай перабудовы эканомікі ў адпаведнасці з вымогамі вайны. 17 жніўня Мікалай II зацвердзіў дакументы пра ўтварэнне чатырох Асобых нарад: па абароне, паліве, харчах і перавозках. Гэтыя нарады, што складаліся з прадстаўнікоў урада, прыватных прамыслоўцаў, членаў Дзярждумы і Дзяржсаветаз і ўзначальваліся адпаведнымі міністрамі, павінны былі з’яднаць высілкі ўрада, прыватнай прамысловасці і грамадскасці ў мабілізацыі прамысловасці пад ваенныя патрэбы. Найбольш галоўным з іх была Асобая нарада па абароне. 9 мая 1916 года, імператар у суправаджэнні сям’і, генерала Брусілава і інш., правёў агляд войскаў у Бесарабскай губерні ў горадзе Бендэры і наведаў лазарэт, што размяшчаўся ў гарадской Аўдыторыі.  Разам са стварэннем асобых нарад, у 1915 годзе сталі ўзнікаць Ваенна-прамысловыя камітэты — грамадскія арганізацыі буржуазіі, што насілі паўапазіцыйны характар.  Прыняцце Мікалаем II на сябе Вярхоўнага галоўнакамандавання Рускай арміяйПераацэнка вялікім князем Мікалаем Мікалаевічам сваіх здольнасцей пацягнула ў выніку шэраг буйных ваенных памылак, а спробы адвесці ад сябе адпаведныя вінавачанні пацягнулі раздзіманне германафобіі і шпіёнаманіі. Адным з падобных найболей значных эпізодаў стала справа падпалкоўніка Мясаедава, якая завяршылася пакараннем смерцю невінаватага. Мікалай Мікалаевіч у ёй гуляў першую скрыпку нароўні з А. І. Гучковым[89]. Камандуючы фронтам, з прычыны нязгоды суддзяў, не зацвердзіў прысуд, аднак лёс Мясаедава вырашыла рэзалюцыя Вярхоўнага галоўнакамандуючага вялікага князя Мікалая Мікалаевіча: «Усё адно павесіць!». Гэта справа, у якой вялікі князь гуляў першую ролю, пацягнула ўзмацненне выразна арыентаванай падазронасці грамадства і згуляла сваю ролю ў тым ліку ў майскім нямецкім пагроме 1915 года ў Маскве[89]. Ваенны гісторык А. А. Кярсноўскі канстатуе, што да лета 1915 года «на Расію насунулася ваенная катастрофа», і менавіта гэта пагроза стала галоўнай прычынай Найвышэйшага рашэння пра зняцце Вялікага Князя з паста Галоўкаверха[90]. Мікалай II, які прыехаў 5 мая 1915 года ў Стаўку, адклаў свой ад’езд дамоў[91]:
Генерал М. В. Аляксееў, які прыязджаў у верасні 1914 года ў Стаўку, таксама быў «здзіўлены бязладзіцай, якая панавала там, разгубленасцю і маркотай. Абодва, і Мікалай Мікалаевіч, і Янушкевіч, разгубіліся ад няўдач Паўночна-заходняга фронту і не ведаюць, што распачаць»[92]. Няшчасці на фронце працягваліся: 22 ліпеня была здадзена Варшава, Коўна, былі падарваны ўмацаванні Брэста, немцы набліжаліся да Заходняй Дзвіны, была пачата эвакуацыя Рыгі. У такіх умовах Мікалай II вырашыў адхіліць Вялікага Князя, які не спраўляўся, і сам устаць на чале Рускай арміі. Паводле ацэнцы ваеннага гісторыка А. А. Кярсноўскага, такое рашэнне імператара было адзіным выйсцем[90]:
23 жніўня (5 верасня) 1915 года Мікалай II прыняў на сябе званне Вярхоўнага галоўнакамандуючага, змяніўшы на гэтым пасту Вялікага князя Мікалая Мікалаевіча, які быў прызначаны камандуючым Каўказскім фронтам. Начальнікам штаба стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага быў прызначаны М. В. Аляксееў. Неўзабаве стан генерала Аляксеева кардынальна змяніўся: генерал падбадзёрыўся, знікла яго трывога і поўная разгубленасць. Дзяжурны генерал у Стаўцы П. К. Кандзяроўскі нават падумаў, што з фронту прыйшлі добрыя весткі, што прымусілі начальніка штаба падбадзёрыцца, аднак прычына была іншай: новы Вярхоўны галоўнакамандуючы прыняў у Аляксеева даклад пра становішча на фронце і даў яму вызначаныя ўказанні; на фронт была дадзена тэлеграма, што «зараз ні кроку назад». Прарыў Вільня-Маладзечна было загадана ліквідаваць войскамі генерала Эверта. Аляксееў быў заняты прывядзеннем у выкананне загаду Гасудара[93][94][95]:
Тым часам рашэнне Мікалая выклікала неадназначную рэакцыю, улічваючы, што супраць гэтага кроку выступалі ўсе міністры, а безумоўна падтрымала яго толькі Аляксандра Фёдараўна[96]. Министр А. В. Крывашэін гаварыў:
Салдаты рускай арміі сустрэлі рашэнне Мікалая пра заняцце ім паста Вярхоўнага Галоўнакамандуючага без запалу[97]. У той жа час германскае камандаванне было здаволена сыходам князя Мікалая Мікалаевіча з паста вярхоўнага галоўнакамандуючага — яно лічыла яго цвёрдым і ўмелым праціўнікам. Шэраг яго стратэгічных ідэй былі ацэнены Эрыхам Людэндорфам як у найвышэйшай ступені адважныя і бліскучыя[96]. Вынік гэтага рашэння Мікалая II быў каласальны[98] (Кн. 1, глава 12)[90]. У час Свянцянскага прарыву 8 верасня — 2 кастрычніка германскія войскі былі пабіты, і іх наступ быў спынены. Бакі перайшлі да пазіцыйнай вайны: бліскучыя рускія контратакі, якія адбываліся ў раёне Вільня-Маладзечна, і наступныя падзеі дазволілі пасля ўдалай вераснёвай аперацыі, больш не асцерагаючыся варожага наступу, рыхтавацца да новага этапу вайны. Па ўсёй Расіі закіпела праца па фармаванні і навучанні новых армій. Прамысловасць узмоцненымі тэмпамі вырабляла боепрыпасы і ваенны рыштунак. Такая працы стала магчымай дзякуючы ўпэўненасці, што наступленне ворага спынена. Да вясны 1917 года былі створаны новыя арміі, забяспечаныя рыштункам і боепрыпасамі лепш, чым калі б там ні было да гэтага за ўсю вайну[99]. Восеньскі прызыў 1916 года павялічыў колькасць арміі да 13 мільёнаў чалавек, а страты ў вайне перавалілі за 2 мільёны. За 1916 год Мікалай II змяніў чатырох старшыняў Савета міністраў (І. Л. Гарамыкіна, Б. В. Шцюрмера, А. Ф. Трэпава і кн. М. Д. Галіцына), чатырох міністраў унутраных спраў (А. М. Хвастова, Б. В. Шцюрмера, А. А. Хвастова і А. Д. Пратапопава), трох міністраў замежных спраў (С. Д. Сазонава, Б. В. Шцюрмера і М. М. Пакроўскага), двух ваенных міністраў (А. А. Паліванава, Д. С. Шуваева) і трох міністраў юстыцыі (А. А. Хвастова, А. А. Макарава і М. А. Дабравольскага). Да 1 студзеня 1917 года адбыліся змены і ў Дзяржаўным савеце. Мікалай выключыў 17 членаў і прызначыў новых. 19 студзеня (1 лютага) 1917 года ў Петраградзе адкрылася сустрэча высокапастаўленых прадстаўнікоў саюзных дзяржаў, якая ўвайшла ў гісторыю як Петраградская канферэнцыя (q.v.): ад саюзнікаў Расіі на ёй былі дэлегаты Вялікабрытаніі, Францыі і Італіі, якія таксама наведалі Маскву і фронт, мелі сустрэчы з палітыкамі розных палітычных арыентацый, з кіраўнікамі фракцый Думы; апошнія згоднена гаварылі кіраўніку брытанскай дэлегацыі пра немінучую рэвалюцыю — або знізу, або зверху (у форме палацавага перавароту)[100]. Намёкі на магчымасць заключэння сепаратнага міру з непрыяцелемМікалай II, спадзеючыся на паляпшэнне сітуацыі ў краіне ў выпадку поспеху вясновага наступлення 1917 года (пра што дамовіліся на Петраградскай канферэнцыі), складаць сепаратны мір з праціўнікам не збіраўся — у пераможным завяршэнні вайны ён бачыў найважнейшы сродак умацавання трона. Намёкі на тое, што Расія можа пачаць перамовы пра заключэнне сепаратнага міру, былі дыпламатычнай гульнёй, якая вымусіла Антанту прызнаць патрэбу ўсталявання рускага кантролю над Пралівамі. 4 сакавіка 1915 года Сазонаў уручыў паслам Б’юкенену і Палеалогу памятную запіску, дзе гаварылася:
Увесну 1916 года Старшыня Савета міністраў Б. В. Шцюрмер пісаў:
Падзенне манархііНарастанне рэвалюцыйных настрояўВайна, падчас якой адбывалася шырокая мабілізацыя працаздольнага мужчынскага насельніцтва, коней і масавая рэквізіцыя скаціны і сельскагаспадарчых прадуктаў, згубна адбівалася на эканоміцы, асабліва на сяле. У асяроддзі палітызаванага петраградскага грамадства ўлада апынулася дыскрэдытавана скандаламі (у прыватнасці, злучанымі з уплывам Р. Я. Распуціна і яго стаўленікаў — «цёмных сіл») і падазрэннямі ў здрадзе; дэкларатыўная прыхільнасць Мікалая ідэі «самадзяржаўнай» улады ўступала ў вострую супярэчнасць з ліберальнымі і левымі памкненнямі значнай часткі думцаў і грамадства. Пра настроі ў арміі сведчыў пасля рэвалюцыі генерал А. І. Дзянікін: «Што да стаўлення да трона, то, як з’ява агульная, у афіцэрскім корпусе было імкненне вылучыць асобу гасудара ад таго прыдворнага бруду, які яго атачаў, ад палітычных памылак і злачынстваў царскага ўрада, які выяўна і няўхільна вёў да разбурэння краіну і да паразы арміі. Гасудару даравалі, яго імкнуліся апраўдаць. Як убачым ніжэй, да 1917 года і гэта дачыненне ў вядомай частцы афіцэрства павагалася, выклікаўшы ту з’яву, якую князь Валконскі зваў „рэвалюцыяй справа“, але ўжо на глебе чыста палітычнай»[101]. Калектыў сучасных гісторыкаў на чале з А. Б. Зубавым у сваёй кнізе адзначаюць[102] (с.381):
Са снежня 1916 года ў прыдворным і палітычным асяроддзі чакаўся «пераварот» у той ці іншай форме, магчымае адрачэнне імператара ў карысць Цэсарэвіча Аляксея пры рэгенцтве вялікага князя Міхаіла Аляксандравіча. 23 лютага 1917 года ў Петраградзе пачаўся страйк; праз 3 дня ён стаў усеагульным. Раніцай 27 лютага 1917 года адбылося паўстанне салдатаў Петраградскага гарнізона і далучэнне іх да страйкоўцаў; супраціў мяцяжу і хваляванням аказвала толькі паліцыя. У Маскве адбылося такое ж паўстанне. Імператрыца Аляксандра Фёдараўна, не ўсведамляючы сур’ёзнасці падзей, 25 лютага пісала мужу:
25 лютага 1917 года ўказам Мікалая II пасяджэнні Дзяржаўнай Думы былі спынены з 26 лютага да красавіка таго ж года, што яшчэ больш напаліла становішча. Старшыня Дзяржаўнай Думы М. В. Радзянка накіраваў шэраг тэлеграм імператару пра падзеі ў Петраградзе. Тэлеграма, атрыманая ў Стаўцы 26 лютага 1917 года ў 22:40:
У тэлеграме 27 лютага 1917 года паведамляў:
Дума, што мела тады высокі аўтарытэт у рэвалюцыйна наладжаным асяроддзі, не падпарадкавалася ўказу ад 25 лютага і працягнула працу ў так званых прыватных нарадах членаў Дзяржаўнай Думы, што склікаліся заснаваным вечарам 27 лютага Часовым камітэтам Дзяржаўнай Думы[106]. Апошні ўзяў на сябе ролю органа вярхоўнай улады адразу па сваім сфармаванні[107]. Адрачэнне   Стаўка пазнае пра пачатак рэвалюцыі са спазненнем на два дні, па данясеннях генерала С. С. Хабалава, ваеннага міністра Бяляева і міністра ўнутраных спраў Пратапопава. Першая тэлеграма, што паведамляе пра пачатак рэвалюцыі, паступае генералу Аляксееву толькі 25 лютага ў 18:08: «Даношу, што 23 і 24 лютага, з прычыны нястачы хлеба, на многіх заводах паўстаў страйк… 200 тысяч працоўных…Каля трох гадзін дня на Знаменскай плошчы забіты пры рассейванні натоўпу прыстаў Крылоў. Натоўп рассеяны. У падаўленні хваляванняў, апроч Петраградскага гарнізона, бяруць удзел пяць эскадронаў Дзявятага запаснога кавалерыйскага палка з Краснага Сяла сотня Л.-Гв. зборна-казачага палка з Паўлаўска і выклікана ў Петраград пяць эскадронаў Гвардзейскага запаснога кавалерыйскага палка. № 486. Сек. Хабалаў»[108]. Генерал Аляксееў дакладае Мікалаю II утрыманне гэтай тэлеграмы. У той жа час палацавы камендант Войкаў дакладае Мікалаю II тэлеграму міністра ўнутраных спраў Пратапопава: «Стаўка. Палацаваму каменданту. … 23 лютага бліснуў у сталіцы страйк, што суправаджаўся вулічнымі хваляваннямі. Першы дзень страйкавалі каля 90 тысяч працоўных, другой — да 160 тысяч, сёння — каля 200 тысяч. Вулічныя хваляванні выяўляюцца ў дэманстратыўных шэсцях, часткай з чырвонымі сцягамі, разгроме некаторых крам, частковым спыненні страйкоўцамі трамвайнага руху, сутыкненнях з паліцыяй. …паліцыяй здзейснена некалькі стрэлаў у кірунку натоўпу, адкуль адбыліся зваротныя стрэлы. … забіты прыстаў Крылоў. Рух носіць неарганізаваны стыхійны характар. …У Маскве спакойна. МУС Пратапопаў. № 179. 25 лютага 1917 г.»[108] Прачытаўшы абедзве тэлеграмы, Мікалай II вечарам 25 лютага загадаў генералу С. С. Хабалаву спыніць хваляванні ваеннай сілай («Загадваю заўтра ж спыніць у сталіцы хваляванні, недапушчальныя ў цяжкі час вайны з Германіяй і Аўстрыяй. МІКАЛАЙ»)[108]. 26 лютага ў 17:00 прыходзіць тэлеграма Радзянкі: «Становішча сур’ёзнае. У сталіцы анархія. …На вуліцах адбываецца бязладная стральба. Часткі войскаў страляюць адзін у аднаго. Трэба неадкладна даручыць асобе, што карыстаецца даверам, скласці новы ўрад»[109] (с. 255), але Мікалай II адмаўляецца рэагаваць на гэту тэлеграму, заявіўшы міністру імператарскага двара Фрэдэрыксу, што «Зноў гэты таўстун Радзянка мне напісаў розную лухту, на якую я яму не буду нават адказваць»[108]. Наступная тэлеграма Радзянкі прыходзіць у 22:22, і таксама носіць падобны панічны характар. 27 лютага ў 19:22 у Стаўку прыходзіць тэлеграма ваеннага міністра Бяляева, што заяўляў пра практычна пагалоўны пераход Петраградскага гарнізона на бок рэвалюцыі і патрабаваў прысылкі лаяльных цару войскаў; у 19:29 ён паведамляе пра аб’яву Саветам Міністраў аблогавага становішча ў Петраградзе. Генерал Аляксееў дакладае ўтрыманне абедзвюх тэлеграм Мікалаю II. Цар загадвае генералу М. І. Іванову адправіцца на чале лаяльных ваенных частак у Царскае Сяло для забеспячэння бяспекі імператарскай сям’і, потым, у якасці Камандуючага Петраградскай ваеннай акругай, узяць камандаванне войскамі, якія меркавалася перакінуць з фронту. Загад абвяшчаў[108][110]:
З 11 вечара да гадзіны ночы імператрыца адпраўляе з Царскага Сяла дзве тэлеграмы: «Рэвалюцыя ўчора прыняла жахлівыя памеры… Саступкі неабходны. …Шмат войскаў перайшло на бок рэвалюцыі. Алікс». У 0:55 паступае тэлеграма Хабалава: «Прашу дакласці Яго Імператарскай Вялікасці, што выканаць наказ пра аднаўленне парадку ў сталіцы не мог. Большасць частак, адны за іншымі, здрадзілі свайму абавязку, адмаўляючыся ваяваць супраць мяцежнікаў. Іншыя часткі пабраталіся з мяцежнікамі і звярнулі сваю зброю супраць верных Яго Вялікасці войскаў. Астатнія вернымі абавязку ўвесь дзень змагаліся супраць мяцежнікаў, панясучы вялікія страты. Да вечара мяцежнікі авалодалі большай часткай сталіцы. Вернымі прысязе застаюцца невялікія часткі розных палкоў, сцягнутыя ля Зімовага палаца пад начальствам генерала Занкевіча, з якімі буду працягваць змаганне. Ген.-лейт. Хабалаў»[108]. 28 лютага ў 11 раніцы генерал Іваноў падняў па трывозе Батальён георгіеўскіх кавалераў з 800 чалавек, і адправіў яго з Магілёва ў Царскае Сяло праз Віцебск і Дно, сам выехаўшы ў 13:00. Камандзір батальёна князь Пажарскі аб’яўляе сваім афіцэрамі, што ён не будзе «ў Петраградзе страляць у народ, нават калі гэтага запатрабуе генерал-ад’ютант Іваноў». Обер-гофмаршал Бенкендорф тэлеграфуе з Петраграда ў Стаўку, што лейб-гвардыі Літоўскі полк расстраляў свайго камандзіра, а ў лейб-гвардыі Праабражэнскім палку расстраляны камандзір батальёна. 28 лютага ў 21:00 генерал Аляксееў загадвае начальніку штаба Паўночнага фронту генералу Данілаву адправіць у дапамогу генералу Іванову два кавалерыйскія і два пяхотныя палкі, узмоцненыя кулямётнымі камандамі. Меркавалася адпраўка прыкладна такога ж другога атрада ад Паўднёва-заходняга фронту генерала Брусілава ў складзе палкоў Праабражэнскага, Трэцяга стралковага і Чацвёртага стралковага Імператарскага прозвішча. Таксама Аляксееў прапанаваў па ўласнай ініцыятыве дадаць да «карнай экспедыцыі» адну кавалерыйскую дывізію[108]. 28 лютага ў 5 раніцы цар адбыў (у 4:28 цягнік Літара Б, у 5:00 цягнік Літара А) у Царскае Сяло, але праехаць не змог. 28 лютага ў 8:25 генерал Хабалаў адпраўляе генералу Аляксееву тэлеграму пра сваё роспачнае становішча, і ў 9:00 — 10:00 перамаўляецца з генералам Івановым, заявіўшы, што «У маёй дырэктыве, у будынку Галоўн. адміралцейства, чатыры гвардзейскія роты, пяць эскадронаў і сотняў, дзве батарэі. Іншыя войскі перайшлі на бок рэвалюцыянераў ці застаюцца па пагадненні з імі нейтральнымі. Асобныя салдаты і банды блукаюць па горадзе, страляючы ў мінакоў, абяззбройваючы афіцэраў… Усе вакзалы ва ўладзе рэвалюцыянераў, строга імі ахоўваюцца… Усе артылерыйскія ўстановы ва ўладзе рэвалюцыянераў…». У 13:30 паступае тэлеграма Бяляева пра канчатковую капітуляцыю лаяльных цару частак у Петраградзе. Цар атрымвае яе ў 15:00[108]. Удзень 28 лютага генерал Аляксееў спрабуе ўзяць кантроль над міністэрствам шляхоў зносін праз таварыша (намесніка) міністра генерала Кіслякова, аднак той пераконвае Аляксеева скасаваць сваё рашэнне. 28 лютага генерал Аляксееў цыркулярнай тэлеграмай спыніў усе баяздольныя часткі на шляху да Петраграда. У яго цыркулярнай тэлеграме лжыва сцвярджалася, што хваляванні ў Петраградзе пайшлі на змяншэнне і патрэба ў падаўленні мяцяжу адпала[109]. Некаторыя з гэтых частак былі ўжо ў гадзіне-дзвюх язды ад сталіцы. Усе яны былі спынены. Генерал-ад’ютант І. Іваноў атрымаў загад Аляксеева ўжо ў Царскім Сяле. Дэпутат Думы Бублікаў займае міністэрства шляхоў зносін, арыштаваўшы яго міністра, і забараняе рух ваярскіх цягнікоў на 250 вёрстаў вакол Петраграда. У 21:27 у Ліхаслаўлі было атрымана паведамленне пра дырэктывы Бубликова чыгуначнікам. 28 лютага ў 20:00 пачалося паўстанне Царскасельскага гарнізона. Часткі, якія захавалі лаяльнасць, працягвалі ахоўваць палац. 28 лютага ў 12 ночы царскі цягнік прыбывае ў Балагое. У 3:45 ночы цягнік падыходзіць да Малой Вішары. Там паведамілі, што шлях наперадзе захоплены паўсталымі салдатамі, і на станцыі Любань стаяць дзве рэвалюцыйныя роты з кулямётамі. Пазней высвятляецца, што насамрэч на станцыі Любань паўсталыя салдаты разрабавалі буфет, але арыштоўваць цара не збіраліся. У 4:50 ночы з 28 лютага на 1 сакавіка цар загадвае завярнуцца назад на Балагое (куды прыбыў у 9:00 1 сакавіка), і адтуль на Пскоў. Паводле шэрага сведчанняў, 1 сакавіка ў 16:00 у Петраградзе пераходзіць на бок рэвалюцыі стрыечнік Мікалая II, вялікі князь Кірыл Уладзіміравіч, які прывёў да Таўрычнага палаца Гвардзейскі флоцкі экіпаж[111]. Потым манархісты абвясцілі гэта паклёпам. 1 сакавіка генерал Іваноў прыбывае ў Царскае Сяло і атрымвае звесткі, што збунтавалася царскасельская гвардзейская рота, якая самавольна пайшла ў Петраград. Таксама да Царскага Сяла набліжаліся паўсталыя часткі: цяжкі дывізіён і адзін гвардзейскі батальён запаснога палка. Генерал Іваноў адбывае з Царскага Сяла ў Вырыцу і вырашае агледзець перададзены яму Таруцінскі полк. На станцыі Семрына чыгуначнікі блакуюць яго далейшае перасоўванне. 1 сакавіка ў 15:00 царскі цягнік прыбывае на станцыю Дно, у 19:05 у Пскоў, дзе знаходзіўся штаб войскаў Паўночнага фронту генерала М. У. Рузскага. Генерал Рузскі па сваіх палітычных перакананнях лічыў, што самадзяржаўная манархія ў дваццатым стагоддзі з’яўляецца анахранізмам, і недалюбліваў Мікалая II асабіста. Пры прыбыцці царскага цягніка генерал адмовіўся ўладкоўваць звычайную цырымонію сустрэчы цара, і з’явіўся адзін і толькі праз некалькі хвілін. Генерал Аляксееў, на якога без цара ў Стаўцы ляглі абавязкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага, 28 лютага атрымвае данясенне ад генерала Хабалава, што ў яго засталося ўсяго 1100 чалавек у верных частках. Пазнаўшы пра пачатак хваляванняў у Маскве, ён 1 сакавіка ў 15:58 тэлеграфуе цару, што «рэвалюцыя, а апошняя немінучая, калі пачнуцца хваляванні ў тыле, азначае сабой ганебнае сканчэнне вайны з усімі цяжкімі для Расіі наступствамі. Армія занадта цесна злучана з жыццём тылу, і з упэўненасцю можна сказаць, што хваляванні ў тыле выклічуць такія ж у арміі. Патрабаваць ад арміі, каб яна спакойна ваявала, калі ў тыле ідзе рэвалюцыя, немагчыма. Цяперашні малады склад арміі і афіцэрскі склад, у асяроддзі якога велічэзны адсотак закліканых з запасу і ўзведзеных у афіцэры з вышэйшых навучальных устаноў, не дае ніякіх падстаў лічыць, што армія не будзе рэагаваць на тое, што будзе адбывацца ў Расіі». Пасля атрымання гэтай тэлеграмы Мікалай II прыняў генерала Рузскага, які выказаўся за ўвядзенне ў Расіі адказнага перад Думай урада. У 22:20 генерал Аляксееў дасылае Мікалаю II праект меркаванага маніфеста пра ўвядзенне адказнага ўрада[109][110]. У 17:00 — 18:00 у Стаўку паступаюць тэлеграмы пра паўстанне ў Кранштаце. 2 сакавіка ў гадзіну ночы Мікалай II тэлеграфуе генералу Іванову «прашу да майго прыезду і даклада мне ніякіх мер не распачынаць», і даручае Рузскаму інфармаваць Аляксеева і Радзянку пра тое, што ён згодзен на фармаванне адказнага ўрада. Потым Мікалай II сыходзіць у спальны вагон, аднак засынае толькі ў 5:15, адправіўшы генералу Аляксееву тэлеграму «Можна абвясціць пададзены маніфест, пазначыўшы яго Псковам. МІКАЛАЙ»[108]. 2 сакавіка ў 3:30 ночы Рузскі звязваецца з Радзянкам, і цягам чатырохгадзіннай гутаркі азнаямляецца з абвостраным становішчам, што склалася да таго часу ў Петраградзе. Атрымаўшы запіс гутаркі Рузскага з Радзянкам, Аляксееў 2 сакавіка ў 9:00 загадаў генералу Лукомскаму звязацца з Псковам і неадкладна абудзіць цара, на што атрымаў адказ, што цар толькі нядаўна заснуў, і што на 10:00 прызначаны даклад Рузскага. У 10:45 Рузскі пачаў свой даклад, паведаміўшы Мікалаю II пра гутарку з Радзянкам. У гэты час Рузскі атрымаў тэкст тэлеграмы, разасланай Аляксеевым камандуючым франтамі па пытанні пра пажаданасць адрачэння, і зачытаў яго цару. 2 сакавіка 14:00 — 14:30 пачалі паступаць адказы ад камандуючых франтамі. Вялікі князь Мікалай Мікалаевіч заявіў, што «як вернападданы лічу па абавязку прысягі і па духу прысягі ўкленчана маліць гасудара зрачыся кароны, каб выратаваць Расію і дынастыю»; таксама за адрачэнне выказаліся генералы Эверт (Заходні фронт), Брусілаў (Паўднёва-заходні фронт), Сахараў (Румынскі фронт), камандуючы Балтыйскім флотам адмірал Непенін, прытым генерал Сахараў назваў Часовы камітэт Дзяржаўнай думы «разбойнай купкай людзей, якая скарысталася зручнай хвілінай», але «галосячы, змушаны сказаць, што адрачэнне найболей бязбольнае выйсце», а генерал Эверт заўважыў, што «на армію ў дзейным яе складзе пры падаўленні хваляванняў вылічваць нельга… Я прымаю ўсе меры да таго, каб звесткі пра дзейнае становішча спраў у сталіцах не пракрадаліся ў армію, каб ахаваць яе ад несумнеўных хваляванняў. Сродкаў спыніць рэвалюцыю ў сталіцах няма ніякіх». Камандуючы Чарнаморскім флотам адмірал Калчак адказу не паслаў. Паміж 14:00 і 15:00 Рузскі ўвайшоў да цара ў суправаджэнні генералаў Данілава і Савіча, узяўшы з сабой тэксты тэлеграм. Мікалай II папрасіў генералаў выказацца; усе яны выказаліся за адрачэнне[109][110]. .jpg) Каля 15 гадзін 2 сакавіка цар прыняў рашэнне пра адрачэнне на карысць сына пры рэгенцтве вялікага князя Міхаіла Аляксандравіча. У гэты час Рузскаму паведамляюць, што ў Пскоў высунуліся прадстаўнікі Дзяржаўнай Думы А. І. Гучкоў і В. В. Шульгін. У 15:10 пра гэта паведамлена Мікалаю II. Прадстаўнікі Думы прыбываюць у царскі цягнік у 21:45. Гучкоў паведаміў Мікалаю II, што існуе небяспека шырання хваляванняў на фронце і што войскі Петраградскага гарнізона перайшлі на бок паўсталых неадкладна, прытым на бок рэвалюцыі, паводле слоў Гучкова, перайшлі рэшткі лаяльных войскаў у Царскім Сяле. Выслухаўшы яго, цар паведамляе, што ўжо прыняў рашэнне зрачыся за сябе і за сына. 2 (15) сакавіка ў 23 гадзіны 40 хвілін (у дакуменце час падпісання быў паказаны царом, як 15 гадзін — час прыняцця рашэння) Мікалай перадаў Гучкову і Шульгіну Маніфест пра адрачэнне, які, у прыватнасці, абвяшчаў: «Наказваем брату нашаму кіраваць справамі дзяржавы ў поўным і непарушным яднанні з прадстаўнікамі народа ў заканадаўчых установах, на тых пачатках, якія будуць імі ўсталяваны, прынясучы ў тым непарушную прысягу»[109][110]. Гучкоў і Шульгін таксама запатрабавалі ад Мікалая II падпісаць два ўказы: пра прызначэнне князя Г. Я. Львова кіраўніком урада і вялікага князя Мікалая Мікалаевіча вярхоўным галоўнакамандуючым; былы імператар падпісаў указы, паказаўшы ў іх час 14 гадзін[112]. Пасля гэтага Мікалай запісвае ў сваім дзённіку: «Раніцай прыйшоў Рузскі і прачытаў сваю доўгую прамову па апараце з Радзянкам. Паводле яго слоў, становішча ў Петраградзе такое, што зараз міністэрства з Думы быццам нямоглае што-небудзь зрабіць, бо з ім змагаецца сац[ыял]-дэм[акратычная] партыя ў асобе працоўнага камітэта. Трэба маё адрачэнне. Рузскі перадаў гэту прамову ў стаўку, а Аляксееў усім галоўнакамандуючым. Да 2½ г. прыйшлі адказы ад усіх. Сутнасць тая, што ў імя выратавання Расіі і ўтрымання арміі на фронце ў спакоі трэба вырашыцца на гэты крок. Я пагадзіўся. Са стаўкі даслалі праект маніфеста. Увечар з Петраграда прыбылі Гучкоў і Шульгін, з якімі я пагаварыў і перадаў ім падпісаны і перароблены маніфест. У гадзіну ночы з’ехаў з Пскова з цяжкім пачуццём перажытага. Навакол здрада, і баязлівасць, і падман»[109][110]. Умерана правая маскоўская газета[заўв 12] 4 сакавіка так перадавала словы імператара Гучкову і Шульгіну: «Я ўсё гэта абдумаў, — сказаў ён, — і вырашыў зрачыся. Але зракаюся не ў карысць свайго сына, бо я павінен з’ехаць з Расіі, раз я пакідаю Вярхоўную ўладу. Пакінуць жа ў Расіі сына, якога я вельмі люблю, пакінуць яго на поўную невядомасць я ні ў якім разе не лічу магчымым. Вось чаму я вырашыў перадаць прастол майму брату, вялікаму князю Міхаілу Аляксандравічу»[113]. Гучкоў і Шульгін едуць у Петраград 3 сакавіка ў тры гадзіны ночы, загадзя паведаміўшы ўраду тэлеграфам тэкст трох прынятых дакументаў. У 6 раніцы часовы камітэт Дзярждумы звязаўся з вялікім князем Міхаілам, паведаміўшы яму пра адрачэнне ўжо былога імператара ў яго карысць. Падчас сустрэчы раніцай 3 сакавіка з вялікім князем Міхаілам Аляксандравічам Радзянка заяўляе пра тое, што ў выпадку прыняцця ім прастола неадкладна грымне новае паўстанне, і трэба перадаць разгляд пытання пра манархію Устаноўчаму сходу. Яго падтрымвае Керанскі, супраць выступае Мілюкоў, які заявіў, што «ўрад адзін без манарха… з’яўляецца лядачай турой, якая можа ўтапіцца ў акіяне народных хваляванняў; краіне пры такіх умовах можа пагражаць страта любой дзяржаўнасці». Выслухаўшы прадстаўнікоў Думы, вялікі князь запатрабаваў гутаркі з Радзянкам сам-насам, і спытаў, ці можа Дума гарантаваць яго асабістую бяспеку. Выслухаўшы, што не можа, вялікі князь Міхаіл падпісаў маніфест пра адмову ад прастола[109][110]. 3 сакавіка Мікалай II, пазнаўшы пра адмову вялікага князя Міхаіла Аляксандравіча ад прастола, запісаў у дзённіку: «Аказваецца, Міша зрокся. Яго маніфест сканчаецца чатыроххвосткай для выбараў праз 6 месяцаў Устаноўчага Сходу. Бог ведае, хто нараіў яго падпісаць такое паскудства! У Петраградзе хваляванні спыніліся — абы так працягвалася далей». Ён складае другі варыянт маніфеста пра адрачэнне, ізноў у карысць сына. Генерал А. І. Дзянікін сцвярджаў у сваіх успамінах, што 3 сакавіка ў Магілёве Мікалай заявіў генералу Аляксееву:
4 сакавіка камандзір Гвардзейскага кавалерыйскага корпуса адпраўляе ў Стаўку начальніку штаба Вярхоўнага Галоўнакамандуючага тэлеграму «Да нас дашлі звесткі пра буйныя падзеі. Прашу Вас не адмовіць зрынуць да ступняў Яго Вялікасці бязмежную адданасць Гвардзейскай кавалерыі і гатовасць памерці за свайго любімага Манарха. Хан Нахічэванскі». У зваротнай тэлеграме Мікалай паведаміў: «Ніколі не сумняваўся ў пачуццях гвардзейскай кавалерыі. Прашу падпарадкавацца Часоваму ўраду. Мікалай»[109][110]. Паводле іншых звестак, гэта тэлеграма была адпраўлена яшчэ 3 сакавіка, і генерал Аляксееў так і не перадаў яе Мікалаю. Існуе таксама версія, што дадзеная тэлеграма была адпраўлена без ведама хана Нахічэванскага яго начальнікам штаба, генералам баронам Вінекенам. Паводле процілеглай версіі, тэлеграма, наадварот, была адпраўлена ханам Нахічэванскім пасля нарады з камандзірамі частак корпуса. Іншая шырока вядомая тэлеграма падтрымкі была адпраўлена камандзірам 3-га коннага корпуса Румынскага фронту генералам Келерам Ф. А. («Трэці конны корпус не верыць, што Ты, Гасудар, самахоць зрокся ад прастола. Загадай, Цар, прыйдзем і абаронім Цябе»). Невядома, ці дайшла гэта тэлеграма да цара, але яна дайшла да камандуючага Румынскім фронтам, які загадаў Келеру здаць камандаванне корпусам пад пагрозай вінавачання ў дзяржаўнай здрадзе[109][115]. 5 сакавіка вяртаецца генерал Іваноў. 8 сакавіка выканкам Петрасавета, калі стала вядома пра планы цара ад’ехаць у Англію, пастанавіў арыштаваць цара і яго сям’ю, канфіскаваць маёмасць і пазбавіць грамадзянскіх праў. У Царскае Сяло прыбывае новы камандуючы Петраградскай акругай генерал Карнілаў, які арыштаваў імператрыцу і парастаўляў каравулы, у тым ліку для абароны цара ад збунтаванага царскасельскага гарнізона [109][110]. 8 сакавіка цар у Магілёве развітваўся з войскам і выдаў развітальны загад войскам, у якім адпісваў «ваяваць да перамогі» і «падпарадкоўвацца Часоваму ўраду». Генерал Аляксееў перадаў гэты загад у Петраград, аднак Часовы ўрад пад ціскам Петрасавета адмовіўся публікаваць яго[109].
Перад ад’ездам Мікалая з Магілёва прадстаўнік Думы ў Стаўцы заяўляе яму, што ён «павінен лічыць сябе як бы арыштаваным». 8 сакавіка Мікалай запісвае ў сваім дзённіку:
9 сакавіка ў 11:30 цар прыбыў у Царскае Сяло, як «палкоўнік Раманаў». Высылка і расстрэлЗ 9 (22) сакавіка па 1 (14) жніўня 1917 года Мікалай II, яго жонка і дзеці жылі пад арыштам у Александраўскам палацы Царскага Сяла.  Пад канец сакавіка міністр Часовага ўрада П. М. Мілюкоў спрабаваў адправіць Мікалая і яго сям’ю ў Англію, на апеку Георга V[117], на што была атрымана папярэдняя згода брытанскага боку; але ў красавіку, з прычыны нестабільнай унутрыпалітычнай сітуацыі ў самой Англіі, кароль аддаў перавагу адмовіцца ад такога плана — згодна некаторым сведчанням[118], насуперак парадзе прэм’ер-міністра Лойда Джорджа. І ўсё ж, у 2006 годзе сталі вядомыя некаторыя дакументы[119], якія паведамлялі пра тое, што аж да мая 1918 года падраздзяленне MI 1 брытанскага ваеннага выведвальнага кіравання ажыццяўляла падрыхтоўку да аперацыі па выратаванні Раманавых, якая так і не была прыведзена ў стадыю практычнага ажыццяўлення[120]. З прычыны ўзмацнення рэвалюцыйнага руху і анархіі ў Петраградзе, Часовы ўрад, асцерагаючыся за жыццё арыштантаў, вырашыў перавесці іх углыб Расіі, у Табольск; ім дазволілі ўзяць з палаца патрэбную мэблю, асабістыя рэчы, а таксама прапанаваць абслуговаму персаналу па жаданні самахоць суправаджаць іх да месца новага размяшчэння і далейшай службы. Напярэдадні ад’езду прыехаў кіраўнік Часовага Урада А. Ф. Керанскі і прывёз з сабой брата былога імператара — Міхаіла Аляксандравіча (Міхаіл Аляксандравіч быў высланы ў Перм, дзе ў ноч на 13 чэрвеня 1918 года быў забіты мясцовымі бальшавіцкімі ўладамі). 1 (14) жніўня 1917 года ў 6 гадзін 10 хвілін склад з членамі імператарскай сям’і і абслугі пад шыльдай «Японская місія Чырвонага Крыжа» адправіўся з Царскага Сяла (з чыгуначнай станцыі Аляксандраўская). 4 (17) жніўня склад прыбыў у Цюмень, далей арыштаваных на параходах «Русь», «Карміцель» і «Цюмень» па рацэ перавезлі ў Табольск. Сям’я Раманавых размясцілася ў адмыслова адрамантаваным да іх прыезду доме губернатара. Сям’і дазволілі хадзіць праз вуліцу і бульвар на набажэнства ў царкву Звеставання. Рэжым аховы тут быў значна лягчэйшы, чым у Царскім Сяле. Сям’я вяла спакойнае, мернае жыццё.  У пачатку красавіка 1918 года Прэзідыум Усерасійскага Цэнтральнага выканаўчага камітэта (УЦВК) санкцыянаваў перавод Раманавых у Маскву дзеля правядзення суда над імі[122][123]. Пад канец красавіка 1918 года арыштанты былі перавезены ў Екацярынбург, дзе для размяшчэння Раманавых быў рэквізаваны прыватны дом. Тут жа з імі жылі пяць чалавек абслуговага персаналу: лекар Боткін, лакей Труп, пакаёвая дзяўчына Дзямідава, кухар Харытонаў і кухцік Сяднёў. Мікалай, Аляксандра Фёдараўна, іх дзеці, доктар Боткін і тры чалавекі прыслугі (апроч кухціка Сяднёва) былі забіты з прымяненнем халоднай і агнястрэльнай зброі ў «Доме асаблівага прызначэння» — асабняку Іпацьева ў Екацярынбургу ў ноч з 16 на 17 ліпеня 1918 года[124][125][126]. Рэлігійнасць і пагляд на сваю ўладу. Царкоўная палітыкаПротапрэсвітар Георгій Шавельскі, які быў членам Свяшчэннага Сінода ў перадрэвалюцыйныя гады, знаходзячыся ў эміграцыі, сведчыў пра «пакорлівую, простую і непасрэдную» рэлігійнасць цара[127], пра няўхільнае наведванне ім нядзельных і святочных набажэнстваў[128], пра «шчодрае выліванне многіх дабрадзействаў для Царквы»[129]. Аб яго «шчырэй набожнасці, праяўляную пры кожным набажэнстве», пісаў таксама апазіцыйны палітык пачатку XX стагоддзя В. П. Абнінскі[130]. Генерал А. А. Масолаў адзначаў: «Цар удумліва ставіўся да свайго сану памазанца Божага. Трэба было бачыць, з якой увагай ён разглядаў просьбы пра памілаванне асуджаных на смяротнае пакаранне. <…> Ён успрыняў ад бацькі, якога шанаваў і імкнуўся пераймаць нават у побытавых дробязях, непарушную веру ў вырочнасць сваёй улады. Яго пакліканне выходзіла ад Бога. Ён адказваў за свае дзеянні толькі прад сумленнем і Усявышнім. <…> Цар адказваў прад сумленнем і кіраваўся інтуіцыяю, інстынктам, тым незразумелым, якое цяпер клічуць падсвядомасцю <…>. Ён схіляўся толькі прад стыхійным, ірацыянальным, а часам і адваротным розуму, прад бязважкім, прад сваім, усё нарастальным містыцызмам»[131].  Былы таварышам міністра ўнутраных спраў Уладзімір Гурка ў сваім эмігранцкім складанні (1927) падкрэсліваў:
Такім гледжаннем на характар і прыроду сваёй улады, на думку Гуркі, абумаўлялася і ступень прыязнасці імператара да сваіх найбліжэйшых супрацоўнікаў: «Ён разыходзіўся з міністрамі не на глебе нязгод у разуменні парадку кіравання той ці іншай галіной дзяржаўнага ладу, а, толькі таму, калі кіраўнік якога ведамства выяўляў празмерную прыязнасць да грамадскасці, а, асабліва, калі ён не хацеў і не мог прызнаць царскую ўладу ва ўсіх выпадках бязмежнай. <…> У большасці выпадкаў разнадумнасць паміж Царом і яго міністрамі зводзіліся да таго, што міністры баранілі законнасць, а Цар настойваў на сваёй усёмагутнасці. У выніку захоўвалі прыхільнасць Гасудара толькі такія міністры, як М. А. Маклакоў ці Шцюрмер, згодныя для захавання міністэрскіх партфеляў на парушэнне любых законаў». Амерыканскі навуковец Р. Уортман дае наступны аналіз паглядаў Мікалая II на сваю ўладу:
Пачатак XX стагоддзя ў жыцці Расійскай Царквы, свецкім кіраўніком якой ён быў паводле законаў Расійскай імперыі, адзначылася рухам за рэформы ў царкоўным кіраванні, значная частка біскупата і некаторыя парафіяне выступалі за скліканне ўсерасійскага маёнткавага сабора і магчымае аднаўленне патрыярства ў Расіі[заўв 14]; у 1905 годзе мелі месца спробы аднавіць аўтакефалію Грузінскай Царквы (тады Грузінскі экзархат расійскага Свяшчэннага Сінода). Мікалай II, у прынцыпе, згаджаўся з думкай пра Сабор; але меркаваў яго няўчасным і ў студзені 1906 года заснаваў Прадсаборную прысутнасць, а Найвышэйшым наказам ад 28 лютага 1912 года — «пры Найсвяцейшым Сінодзе сталую, надалей да склікання сабора, прадсаборную нараду»[140]. 1 сакавіка 1916 года загадаў, «дабы на будучы час даклады обер-пракурора Яго імператарскай вялікасці па справах, што тычацца ўнутранага ладу царкоўнага жыцця і сутнасці царкоўнага кіравання, здзяйсняліся пры першым члене Св. Сінода, з мэтай усебаковага кананічнага іх асвятлення»[141], што віталася ў кансерватыўным друку як «вялікі акт царскага даверу»[142]. У яго валадаранне было здзейснена беспрэцэдэнтна (для сінадальнага перыяду) вялікі лік кананізацый новых святых, прытым на кананізацыі найболей вядомага — Серафіма Сароўскага (1903) — ён настаяў насуперак нежаданню обер-пракурора Сінода Пабеданосцава; таксама былі ўслаўлены: Феадосій Чарнігаўскі (1896), Ісідар Юр’еўскі (1898), Ганна Кашынская (1909)[заўв 15], Ефрасіння Полацкая (1910), Ефрасін Сіназерскі (1911), Іосаф Белгарадскі (1911), Патрыярх Гермаген (1913), Пітырым Тамбоўскі (1914), Іаан Табольскі (1916). Па меры нарастання ў 1910-я ўмяшання Рыгора Распуціна, які дзейнічаў праз імператрыцу і лаяльных яму іерархаў, у сінадальныя справы[143], расла незадаволенасць усёю сінадальнай сістэмай сярод значнай часткі духавенства, якое, у большасці, станоўча паставілася да падзення манархіі ў сакавіку 1917 года[144][145]. Лад жыцця, звычкі, захапленні  Насуперак запэўненням савецкай гістарыяграфіі цар не быў у ліку найбольш багатых людзей Расійскай Імперыі. Большую частку часу Мікалай II жыў з сям’ёй у Аляксандраўскім палацы (Царскае Сяло) ці Пецяргофе. Улетку адпачываў у Крыме ў Лівадыйскім палацы. Для адпачынку таксама штогод здзяйсняў двухтыднёвыя падарожжы па Фінскім заліве і Балтыйскім моры на яхце «Штандар». Чытаў як лёгкую забаўляльную літаратуру, так і сур’ёзныя навуковыя працы, часта на гістарычныя тэмы; рускія і замежныя газеты і часопісы. Курыў папяросы. Захапляўся фатаграфіяй, любіў таксама глядзець кінастужкі; фатаграфавалі таксама і ўсе яго дзеці. У 1900-я захапіўся новым тады тыпам транспарта — аўтамабілямі («у цара ўтварыўся адзін з самых шырокіх аўтамабільных паркаў у Еўропе»[146]). Афіцыйны ўрадавы орган друку ў 1913 годзе ў нарысе пра побытавы і сямейны бок жыцця імператара пісаў, у прыватнасці: «Гасудар не любіць так званых свецкіх задавальненняў. Любімай Яго забаўкай з’яўляецца спадчынны запал Рускіх Цароў — паляванне. Уладкоўваецца яно як у сталых месцах Царскага знаходжання, так і ў асаблівых для таго прыстасаваных месцах — у Спале, блізу Скернявіц, у Белавежы»[147]. У 9 гадоў пачаў весці дзённік. У архіве захоўваюцца 50 аб’ёмістых сшыткаў — арыгінал дзённіка за 1882—1918 гады; частка іх была апублікавана[148]. Меў звычку на шпацырах займацца адстрэлам варон, бяздомных котак і сабак[149]. Сям’я. Палітычны ўплыў жонкіПершая ўсвядомленая сустрэча цэсарэвіча Мікалая з будучай жонкай адбылася ў студзені 1889 года (другі прыезд прынцэсы Алісы у Расію), калі і з’явілася ўзаемная цяга. У тым жа годзе Мікалай прасіў у бацькі дазволу на шлюб з ёю, але атрымаў адмову[150]. У жніўні 1890 года, у час 3-га візіту Алісы, бацькі Мікалая не дазволілі яму сустрэчы з ёй; адмоўны вынік меў і ліст у тым жа годзе вялікай княгіне Лізавеце Фёдараўне ад англійскай каралевы Вікторыі, у якім бабка патэнцыяльнай нявесты зандавала перспектывы шлюбнага саюзу[151]. І ўсё ж, з прычыны пагаршэння здароўя Аляксандра III і настойлівасці цэсарэвіча, яму было дазволена бацькам зрабіць афіцыйную прапанову прынцэсе Алісе і 2 красавіка Мікалай у суправаджэнні дзядзькаў адправіўся ў Кобург, куды і прыбыў 4 красавіка. Сюды ж прыехалі каралева Вікторыя і германскі імператар Вільгельм II. 5 красавіка цэсарэвіч зрабіў прапанову прынцэсе Алісе, аднак яна вагалася з-за пытання змены веравызнання. Аднак праз тры дні пасля сямейнага савета са сваякамі (каралева Вікторыя, сястра Лізавета Фёдараўна) прынцэса дала сваю згоду на шлюб і 8 красавіка (ст. ст.) 1894 гады ў Кобургу на вяселлі герцага Гесенскага Эрнста-Людвіга (брат Алісы) і прынцэсы Эдынбургскай Вікторыі-Мелеты (дачка герцага Альфрэда і Марыі Аляксандраўны) адбыліся іх змовіны, абвешчаныя ў Расіі простым газетным апавяшчэннем[152]. У дзённіку Мікалай назваў гэты дзень «Цудоўным і незабыўным у маім жыцці».  14 лістапада 1894 года ў палацавай царкве Зімовага палаца адбыўся шлюб Мікалая II з нямецкай прынцэсай Алісай Гесенскай, якая прыняла пасля памазання (здзейснена 21 кастрычніка 1894 года ў Лівадыі) імя Аляксандры Фёдараўны. Маладыя спачатку пасяліліся ў Анічкавым палацы каля імператрыцы Марыі Фёдараўны, аднак увесну 1895 года пераехалі ў Царскае Сяло, а восенню ў Зімовы палац у свае пакоі. У ліпені-верасні 1896 года, пасля каранавання, Мікалай і Аляксандра Фёдараўна здзейснілі вялікае еўрапейскае турнэ ў якасці царскай пары і наведалі з візітамі аўстрыйскага імператара, германскага кайзера, дацкага караля і брытанскую каралеву. Завяршылася вандраванне візітам у Парыж і адпачынкам на радзіме імператрыцы ў Дармштаце. У наступныя гады ў царскай пары нарадзіліся чатыры дачкі — Вольга (3 лістапада 1895), Таццяна (29 мая 1897), Марыя (14 чэрвеня 1899) і Анастасія (5 чэрвеня 1901). Вялікія княжны для пазначэння саміх сябе ў дзённіках і ліставанні скарысталі абрэвіятуру «ОТМА», складзеную па першых літарах іх імёнаў, наступных у парадку нараджэння (Вольга — Таццяна — Марыя — Анастасія)[153]. 30 ліпеня (12 жніўня) 1904 года ў Пецяргофе з’явілася пятае дзіцё і адзіны сын — цэсарэвіч Аляксей Мікалаевіч. Захавалася ўсё ліставанне Аляксандры Фёдараўны з Мікалаем II (на англійскай мове); згублены толькі адзін ліст Аляксандры Фёдараўны, усе яе лісты нумараваны самой імператрыцай; выдадзены ў Берліне ў 1922 годзе[154][155]. Сенатар У. І. Гурка адносіў вытокі ўмяшання Аляксандры ў справы дзяржаўнага кіравання да пачатку 1905 года, калі цар знаходзіўся ў асабліва складаным палітычным становішчы, — калі ён пачаў перадаваць на яе прагляд дзяржаўныя акты, якія выдаваліся ім[156]; Гурка лічыў: «Калі гасудар, за адсутнасці ў яго патрэбнай унутранай моцы, не валодаў належнай для кіраўніка ўладарнасцю, то імператрыца, наадварот, была ўся выткана з уладарнасці, што абапіралася ў яе да таго ж на ўласцівую ёй саманадзейнасць». Пра ролю імператрыцы ў развіцці рэвалюцыйнай сітуацыі ў Расіі апошніх гадоў манархіі пісаў ва ўспамінах генерал А. І. Дзянікін:
Ацэнкі сучаснікаўРасійскі гісторык А. М. Баханаў расцэньвае як вельмі дакладнае наступнае апісанне маральнага аблічча і манер паводзін апошняга рускага цара фрэйлінай баранэсай С. К. Буксгеўдэн[158]:
Былы Старшынёй Савета міністраў граф С. Ю. Вітэ, у звязку з крытычнай сітуацыяй напярэдадні выдання маніфеста 17 кастрычніка 1905 года, калі абмяркоўвалася магчымасць увядзення ш краіне ваеннай дыктатуры, пісаў у сваіх запісах-успамінах:
Генерал А. Ф. Рэдзігер (як ваенны міністр у 1905—1909, двойчы на тыдзень меў асабісты даклад гасудару) у сваіх успамінах (1917—1918) пісаў пра яго:
Протапрэсвітар ваеннага і марскога духавенства Георгій Шавельскі, які меў цесныя зносіны з царом у апошнія месяцы перад рэвалюцыяй, у сваім даследаванні, напісаным у эміграцыі ў 1930-я, пісаў пра яго:
Сенатар Уладзімір Гурка пісаў у эміграцыі:
Многія сучаснікі адзначалі слабасць характару Мікалая II, сярод іх былі, прыкладам, С. Ю. Вітэ[163], А. П. Ізвольскі[164], яго жонка, Аляксандра Фёдараўна, якая ў лістах нярэдка заклікала яго быць цвёрдым, цвёрдым, валявым[165]. Настаўнік цэсарэвіча Аляксея П’ер Жыльяр, які неадлучна знаходзіўся пры сям’і Раманавых з канца 1905 па май 1918 года, казаў:
Прэзідэнт Французскай Рэспублікі Эміль Лубэ быў процілеглай думкі і ў інтэрв’ю венскай газеце Neue Freie Pressa у 1910 годзе казаў пра Мікалая II наступнае[166]:
Вядомы рускі гісторык С. С. Ольдэнбург (1888—1940) пісаў[167]:
 Вядомыя і многія яркія прыклады праявы сілы волі Мікалая II[166]. Хоць гэта кніга Е. Е. Алфер’ева і адносіцца да апалагетычных, шэраг прыведзеных ім прыкладаў праявы Мікалаем II моцнай волі немагчыма адмаўляць:
Уінстан Чэрчыль (ваенны міністр Брытаніі ў гады Першай сусветнай вайны) пісаў па яе сканчэнні пра сітуацыю ў Расіі да сакавіка 1917 года[166][174][175]:
РадаводДва прапрадзеды Мікалая II былі роднымі братамі: Фрыдрых Гесен-Касельскі і Карл Гесен-Касельскі, а дзве прапрабабулькі — стрыечкамі: Амалія Гесен-Дармштацкая і Луіза Гесен-Дармштацкая. Ваенныя чыны і званні
Узнагароды
Замежныя (найвышэйшыя ступені):
Пасля смерціАцэнка ў рускай эміграцыіУ прадмове да сваіх мемуараў, генерал А. А. Масолаў, былы цягам шэрага гадоў у блізкім асяроддзі імператара, пісаў у пачатку 1930-х: «Гасудар Мікалай II, Яго сям’я і Яго асяроддзе з’яўляліся ледзь не адзіным аб’ектам вінавачання для многіх колаў, што ўяўлялі рускую грамадскую думку дарэвалюцыйнай эпохі. Пасля катастрафічнага развалу нашай бацькаўшчыны вінавачанні засяродзіліся амаль вылучна на Гасудары»[178]. Генерал Масолаў адводзіў асаблівую ролю ў агідзе грамадства[заўв 16] ад імператарскай сям’і і ад прастола зусім — імператрыцы Аляксандры Фёдараўне: «звада паміж грамадствам і дваром <…> гэтак абвастрылася, што і грамадства, замест таго, каб па ўкаранелых сваіх манархічных паглядах падтрымваць трон, ад яго адвярнулася і з сапраўдным зларадствам глядзела на яго крушэнне»[179].  З пачатку 1920-х манархічнымі коламі рускай эміграцыі выдаваліся складанні пра апошняга цара, якія мелі апалагетычны (пазней таксама і агіяграфічны) характар і прапагандысцкую скіраванасць; найболей вядомым сярод такіх з’явілася даследаванне прафесара С. С. Ольдэнбурга, якое выйшла ў 2-х тамах у Бялградзе (1939) і Мюнхене (1949) адпаведна. Адна з апошніх высноў Ольдэнбурга абвяшчала: «Самым цяжкім і самым забытым вычынам Імператара Мікалая II-га было тое, што Ён, пры неверагодна цяжкіх умовах, давёў Расію да парога перамогі: Яго праціўнікі не далі ёй пераступіць праз гэты парог»[180]. Афіцыйная ацэнка ў СССРАртыкул пра яго ў Вялікай савецкай энцыклапедыі (выданне 1-е, 1939 год): «Мікалай II быў гэтак жа абмежаваны і невуцкі, як яго бацька. <…> Уласцівыя Мікалаю II рысы тупога, недалёкага, недаверлівага і самалюбнага дэспата ў перыяд яго знаходжання на пасадзе атрымалі асабліва яркі выраз. <…> Разумовае ўбоства і маральнае раскладанне прыдворных колаў дасягнулі крайніх меж. Рэжым гніў на кораню <…> Да апошняй хвіліны Мікалай II заставаўся тым, чым быў — тупым самадзержцам, няздольным зразумець ні атачальнага становішча, ні нават сваёй выгады. <…> Ён рыхтаваўся ісці паходам на Петраград, каб у крыві патапіць рэвалюцыйны рух, і разам з набліжанымі да яго генераламі абмяркоўваў план здрады»[181]. У. І. Ленін у публічных выступах і артыкулах нідзе не даваў сваёй характарыстыкі Мікалая II як асобы, найболей шырока вядомая яго палітычная характарыстыка імператара як «першага абшарніка». Другі па ўплыве правадыр Кастрычніцкай рэвалюцыі Л. Д. Троцкі, наадварот, у 1913 годзе напісаў артыкул пра Мікалая II[182]. Большасць пазнейшых (паваенных) савецкіх гістарыяграфічных публікацый, прызначаных для шырокага кола, у апісанні гісторыі Расіі ў перыяд валадаранні Мікалая II імкнуліся, наколькі можна, унікаць згадвання пра яго як пра чалавека і асобу: так, «Дапаможнік па гісторыі СССР для рыхтавальных аддзяленняў ВНУ» (1979 год)[183] на 82-х старонках тэксту (без ілюстрацый), якія выкладаюць сацыяльна-эканамічнае і палітычнае развіццё Расійскай імперыі ў дадзены перыяд, згадвае імя імператара, які стаяў на чале дзяржавы ў апісваны час, толькі аднойчы[184] — пры выкладзе падзей яго адрачэння ў карысць брата (пра яго ўзыходжанне не гаворыцца нічога; імя У. І. Леніна на тых жа старонках памянёна 121 раз). Царкоўнае шанаванне З 1920-х гадоў, у рускім замежжы па ініцыятыве Саюзу змагароў памяці імператара Мікалая II[185], здзяйсняліся рэгулярныя задушныя памінанні імператара Мікалая II тройчы ў год (у дзень нараджэння, дзень тэзаімянінаў і ва ўгодкі забойства), але яго шанаванне як святога пачало шырыцца па сканчэнні Другой сусветнай вайны. 19 кастрычніка (1 лістапада) 1981 года імператар Мікалай і яго сям’я былі кананізаваны Рускай Замежнай Царквой (РПЦЗ)[186], якая тады не мела царкоўнага камунікавання з Маскоўскім Патрыярхатам у СССР. Развязак Архірэйскага Сабора Рускай праваслаўнай царквы ад 14 жніўня 2000 года: «Уславіць як пакутнікаў у саборы навамучанікаў і спаведнікаў Расійскіх царскую сям’ю: імператара Мікалая II, імператрыцу Аляксандру, царэвіча Алексія, вялікіх княжнаў Вольгу, Таціяну, Марыю і Анастасію» (іх памяць — 4 ліпеня па юліянскім календары)[187][188]. Акт кананізацыі быў успрыняты расійскім грамадствам неадназначна: праціўнікі кананізацыі сцвярджаюць, што абвяшчэнне Мікалая II святым насіла палітычны характар[189]. З іншага боку, у частцы праваслаўнай супольнасці цыркулююць ідэі пра тое, што ўслаўленне цара як пакутніка недастаткова, і ён з’яўляецца царом-збаўцам. Ідэі асуджаны Алексіем II як блюзнерскія, бо «збавіцельны подзвіг адзін — Бога нашага Ісуса Хрыста»[190]. У 2003 годзе ў Екацярынбургу, на месцы знесенага дома інжынера Іпацьева, дзе быў расстраляны Мікалай II і яго сям’я, быў пабудаваны Храм-на-Крыві, перад уваходам у які ўсталяваны помнік сям’і Мікалая II. Рэабілітацыя. Ідэнтыфікацыя рэшткаўУ снежні 2005 года прадстаўнік кіраўніка «Расійскага Імператарскага Дому» Марыі Уладзіміраўны Раманавай накіраваў у пракуратуру РФ заяву пра рэабілітацыю як ахвяр палітычных рэпрэсій расстралянага былога імператара Мікалая II і членаў яго сям’і[191]. Паводле заявы, пасля шэрага адмоў у задавальненні, 1 кастрычніка 2008 года Прэзідыум Вярхоўнага суда РФ прыняў рашэнне пра рэабілітацыю апошняга расійскага імператара Мікалая II і членаў яго сям’і (нягледзячы на думку генпракуратуры РФ, што заяўляла ў судзе, што вымогі пра рэабілітацыю не адпавядаюць заканадаўству з прычыны таго, што дадзеныя асобы не былі арыштаваны па палітычных матывах, а судовага рашэння пра расстрэл не прымалася)[192][193][194]. 30 кастрычніка таго ж 2008 года паведамлялася, што Генеральная пракуратура РФ прыняла рашэнне пра рэабілітацыю 52 чалавек з асяроддзя імператара Мікалая II і яго сям’і[195].  У снежні 2008 года на навукова-практычнай канферэнцыі, праведзенай па ініцыятыве Следчага камітэта пры пракуратуры РФ, з удзелам генетыкаў з Расіі і ЗША было заяўлена[196], што рэшткі, знойдзеныя ў 1991 годзе пад Екацярынбургам і аддадзеныя зямлі 17 чэрвеня 1998 года ў Кацярынінскім прыдзеле Петрапаўлаўскага сабора (Санкт-Пецярбург)[197], належаць Мікалаю II[198]. У Мікалая II былі вызначаны Y-храмасомная гаплагрупа R1b і мітахандрыяльная гаплагрупа T[199][200]. У студзені 2009 года СКП завяршыў расследаванне крымінальнай справы па акалічнасцях гібелі і пахавання сям’і Мікалая II; расследаванне было спынена «ў звязку з заканчэннем тэрмінаў даўнасці прыцягнення да крымінальнай адказнасці і смерцю асоб, што здзейснілі наўмыснае забойства»[201]. Прадстаўнік М. У. Раманавай, якая называе сябе кіраўніком Расійскага імператарскага дому, у 2009 годзе заяўляў, што «Марыя Уладзіміраўна цалкам падзяляе ў гэтым пытанні пазіцыю Рускай праваслаўнай царквы[заўв 17][202], якая не знайшла дастатковых падстаў для прызнання „екацярынбургскіх рэшткаў“ прыналежнымі членам царскай сям’і»[203]. Іншыя прадстаўнікі Раманавых на чале з М. Р. Раманавым занялі іншую пазіцыю: апошні, у прыватнасці, узяў удзел у пахаванні рэшткаў у ліпені 1998 года, сказаўшы: «Мы прыехалі закрыць эпоху»[204]. 23 верасня 2015 года рэшткі Мікалая II і яго жонкі былі эксгумаваны для следчых дзеянняў у рамках усталявання асоб рэшткаў іх дзяцей — Аляксея і Марыі[205]. Помнікі Імператару Мікалаю IIЯшчэ пры жыцці апошняга імператара ў яго гонар былі пастаўлены не менш дванаццаці помнікаў, злучаных з наведваннем ім розных гарадоў і ваенных лагераў. Галоўным чынам гэтыя помнікі ўяўлялі сабою калоны ці абеліскі з імператарскім вензелем і адпаведным надпісам. Адзіны помнік, які ўяўляш сабой бронзавы бюст Імператара на высокім гранітным пастаменце, быў усталяваны ў Гельсінгфорсе да 300-летняму юбілею Дому Раманавых. Ніводны з гэтых помнікаў не захаваўся[206]. Першым помнікам рускаму цару-пакутніку стаў усталяваны ў 1924 годзе ў Германіі: афіцэры аднаго з прускіх палкоў, шэфам якога быў Імператар Мікалай II, «узвялі яму на надзвычай ганаровым месцы годны помнік»[207][208]. Помнікі Імператару Мікалаю II усталяваны ў наступных населеных пунктах:
Вуліцы
У савецкай літаратурыУ 1972—1973 гадах у часопісе «Звезда» была апублікавана прысвечаная валадаранню Мікалая, яго зняволенню і расстрэлу кніга М. К. Касвінава «Дваццаць тры ступені ўніз» (23 — лік гадоў валадарання Мікалая II і адначасова лік прыступак усходаў у доме Іпацьева, па якой Мікалай II прайшоў перад расстрэлам). Надалей кніга была некалькі разоў перавыдадзена асобнымі выданнямі. Кніга малявала Мікалая жорсткім, подлым, хітрым і ў той жа час абмежаваным. Разам з тым кніга ўяўляе цікавасць сваёй вялікай бібліяграфіяй: аўтар выкарыстаў матэрыялы закрытых архіваў (у тым ліку меў доступ да «Запіскі» Юроўскага), шматлікія малавядомыя публікацыі[216][217]. ФільмаграфіяПра Мікалая II і яго сям’ю знята некалькі мастацкіх фільмаў, сярод якіх можна вылучыць «Агонія» (1981), англійска-амерыканскі фільм «Мікалай і Аляксандра» (Nicholas and Alexandra, 1971) і два расійскія фільмы «Царазабойца» (1991) і «Раманавы. Венцаносная сям'я» (2000). Галівуд зняў некалькі кінастужак пра дачку цара Анастасію, якая нібы выратавалася («Анастасія» (Anastasia, 1956) і «Анастасія, ці таямніца Ганны» (Anastasia: The Mystery of Anna, ЗША, 1986), а таксама мультфільм «Анастасія» (Anastasia, ЗША, 1997). Кінаўвасабленні
Сітуацыя вакол фільма «Мацільда»Расійскі рэжысёр Аляксей Учыцель у 2017 годзе зняў мастацкі фільм «Мацільда», сюжэт якога разгортваецца вакол адносін балерыны Мацільды Кшасінскай і цэсарэвіча Мікалая Аляксандравіча. Ролю Мікалая II выканаў нямецкі акцёр Ларс Айдзінгер. Запланаваны выхад фільма стаў прадметам грамадскага канфлікту, які разгарэўся з лістапада 2016 года. Складовымі часткамі канфлікту з’яўляюцца жорсткая палеміка, спробы забароны фільма, пагрозы кінапракатчыкам і падпалы кінатэатраў у шэрагу гарадоў Расіі. Прычынай пратэстаў стала ўспрыманне трэйлера фільма як скажаючага гістарычную праўду і ачарняючага памяць Мікалая II, кананізаванага Рускай праваслаўнай царквой.[218] На манетах і паштовых марках
Гл. таксама
Заўвагі
Крыніцы
Літаратура
Спасылкі
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
Portal di Ensiklopedia Dunia
